طراحی مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی با استفاده از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری

سپهری آزاد, یوسف; موسی خانی, مرتضی; داوری, علی

doi:10.61186/jstpi.33645.19.74.70

کد مقاله : 1400110633645 بازدید : 2273 صفحه: 70 - 87

10.61186/jstpi.33645.19.74.70

20.1001.1.17355486.1402.19.74.6.2

نوع مقاله: پژوهشی

طراحی مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی با استفاده از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری

محورهای موضوعی : اکوسیستم‌های کارآفرینی و نوآوری

یوسف سپهری آزاد ¹ (دانشگاه آزاد اسلامی قزوین)
مرتضی موسی خانی ² (دانشگاه آزاد اسلامی تهران)
علی داوری ³ (دانشگاه تهران)

تاریخ دریافت : 1400/11/06 تاریخ پذیرش : 1401/05/24 تاریخ انتشار : 1402/03/27

کلید واژه: اکوسیستم, کسب وکار الکترونیکی, اکوسیستم دیجیتال, اکوسیستم کسب وکار دیجیتال, اکوسیستم یادگیری, اکوسیستم یادگیری دیجیتال,

چکیده مقاله :

با عنایت به اینکه شکاف قابل توجهی در مفهوم‌سازی اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی وجود دارد، این مقاله یک چارچوب مفهومی اکوسیستم کسب وکار الکترونیکی آموزشی در عصر دیجیتال را با تلفیق دو مفهوم: اکوسیستم کسب وکار دیجیتال و اکوسیستم یادگیری دیجیتال (آموزش الکترونیکی) معرفی نموده و به منظور طراحی و تبیین مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی به اجرا درآمده است، لذا این پژوهش از نظر جهت‌گیری، بنیادی و از نظر هدف، اکتشافی است و با به‌كارگيري رویکرد توصیفی- همبستگی برای مرحله کمی به تحليل داده‌ها مي‌پردازد. در این پژوهش، مدل مفهومی با جمع‌بندی نظریات با استفاده از روش‌های مرورکتابخانه‌ای، نظرات خبرگان و با بررسی مطالعات صورت گرفته در کسب وکارهای دیجیتال و آموزش الکترونیکی (آموزش مجازی)، ابعاد، عوامل و مؤلفه‌های تأثیرگذار بر طراحی مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی، انتخاب و استخراج شده و براي طراحی پرسشنامه، شاخص‌هاي مربوطه و مدل مفهومی پیشنهادی استفاده گردیده است. در بخش یافته‌های استنباطی و آزمون فرضیه‌ها، از تکنیک تحلیل عاملی تأییدی و تکنیک مدل‌یابی معادلات ساختاری استفاده شد. در این پژوهش به کمک نرم‌افزار SmartPLS2 داده‌ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. حداکثر سطح خطای آلفا جهت آزمون فرضیه‌ها 05/0 در نظر گرفته شد.که در نتیجه چارچوب اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی در عصر دیجیتال مبتنی بر ابعاد و مفاهیم: فناوری (زیرساخت‌ها)، عوامل فرهنگی و اجتماعی، افراد (استعدادها)، سواد اطلاعاتی، دولت و قوانین و مقررات، شبکه‌ها و تعاملات، ذینفعان (بازارها و مشتریان)، عوامل محیطی، سرمایه، مساعدت‌های مالی، عوامل تجاری، عوامل سازماني، عوامل آموزشی، نوآوری، پشتیبانی، ارزشیابی معرفی می‌گردد.

چکیده انگلیسی:

Given that there is a significant gap in the conceptualization of e-learning business ecosystem with e-learning approach, this paper introduces a conceptual framework of e-learning business ecosystem in the digital age by combining two concepts: digital business ecosystem and e-learning ecosystem. In order to design and explain the model of digital business ecosystem, the e-learning application has been implemented. Therefore, this research is fundamental in terms of orientation and exploratory in terms of purpose, and uses a descriptive-correlation approach to analyze the data for a quantitative stage. In this study, a conceptual model was developed by summarizing theories using library review methods, expert opinions and by reviewing studies conducted in digital businesses and e-learning (virtual education), dimensions, factors and components affecting the design of digital business ecosystem model. E-learning has been selected and extracted and the relevant indicators and the proposed conceptual model have been used to design the questionnaire. In the inferential findings and hypothesis testing section, the confirmatory factor analysis technique and the structural equation modeling technique were used. In this study, data were analyzed using SmartPLS2 software. The maximum alpha error level for testing the hypotheses was considered 0.05. As a result of the framework of the digital business ecosystem with the e-learning approach in the digital age based on dimensions and concepts: technology (infrastructure), cultural and social factors, individuals (talents), Information literacy, government and regulations, networks and interactions, stakeholders (markets and customers), environmental factors, capital, financial assistance, business factors, organizational factors, educational factors, innovation, support, evaluation are introduced.

منابع و مأخذ:

1- Marchand, D, Wade, M. Digital Business Transformation: Where Is Your Company On The Journey. Perspectives for Managers, [Online]. 187, 1-4. Available at: http://search.proquest.com.ezproxy.hamk.fi/docview/1564227843?ac-countid=27301 [Accessed 2 May 2016], 2014.
2- Ahmed, M, Gurumurthy, R, Khetan, G. Where do you fit in the new digital ecosystem?. Deloitte University Press, [Online]. Available at: https://dupress.deloitte.com/dup-us-en/topics/emerging-technologies/new-digital-ecosystem-technology-media-telecom-industry.html [Accessed 29 October 2016], 2016.
3- Nachira, F. Towards a Network of Digital Business Ecosystems Fostering The Local Development. Tech. rep. Directorate General Information Society and Media, European Commission.url: http://www.digital-ecosystems.org/doc/discussionpaper.pdf, 2002.
4- Moore, J. F. The death of competition:leadership and strategy in the age of business ecosystems, New York, Harper Business, ISBN-10:0887308503, 1996.
5- Evans, N. Digital business ecosystems and platforms: 5 new rules for innovators, [Online]. Available at: http://www.computerworld.com/ar-ticle/3045385/it-management/digital-business-ecosystems-and-platforms-5-new-rules-for-innovators.html [Accessed 14 October 2016], 2016.
6- García-Peñalvo, F. J., Hernández-García, Á., Conde-González, M. Á., Fidalgo-Blanco, Á., Sein-Echaluce Lacleta, M. L., Alier-Forment, M., ... Iglesias-Pradas, S. Learning servicesbased technological ecosystems. In G. R. Alves & M. C. Felgueiras (Eds.), Proceedings of the third international conference on technological ecosystems for enhancing multiculturality (TEEM’15) (Porto, Portugal, October 7–9, 2015) (pp. 467–472). New York: ACM, 2015.
7- Frow, P., McColl-Kennedy, J. R., Hilton, T., Davidson, A., Payne, A., & Brozovic, D. alue propositions: A service ecosystems perspective. Marketing Theory, 14(3), 327–351.doi:10.1177/1470593114534346, 2014.
8- Iansiti, M and R Levien. The Keystone Advantage: What the New Dynamics of Business Ecosystems Mean for Strategy, Innovation, and Sustainability. Harvard Business School Press, 2004.
9- Jansen, S., Finkelstein, A., & Brinkkemper, S. A sense of community: A research agenda for software ecosystems. In 31st International Conference on Software Engineering – Companion Volume (pp. 187–190). Vancouver/Canada: ICSE-Companion 2009, 2009.
10- Metcalfe, S., & Ramlogan, R. Innovation systems and the competitive process in developing economies. The Quarterly Review of Economics and Finance, 48(2), 433–446. doi:10.1016/j.qref.2006.12.021, 2008.
11- Selim. H, “Critical Factors Classification for Firm Adoption of ECommerce”15th Annual IRMA International, New Orleans, 2004, USA, pp. 698-700.
12- García- Peñalvo, F. J., & Alier, M. Learning management system: Evolving from silos to structures. Interactive Learning Environments, 2014, 22(2), 143–145. doi:10.1080/10494820.2014.884790.
13- Kraus, S., Palmer, C., Kailer, N., Kallinger, F.L., Spitzer, J., 2018. Digital entrepreneurship: a research agenda on new business models for the twenty-first century. Int. J. Entrepreneur. Behav. Res.
14- Adner, R. Ecosystem as structure: An actionable construct for strategy. Journal of Management, 43(1): 39-58, 2017.
15- Autio, E., Nambisan, S., Thomas, L. D. W., & Wright, M. Digital affordances, spatial affordances, and the genesis of entrepreneurial ecosystems. Strategic Entrepreneurship Journal, 12(1): 72-95, 2018.
16- Järvi, K., Almpanopoulou, A., & Ritala, P. Organization of knowledge ecosystems: Prefigurative and partial forms. Research Policy, 47(8): 1523-1537, 2018.
17- Feldman, M., Siegel, D. S., & Wright, M. New developments in innovation and entrepreneurial ecosystems. Industrial and Corporate Change, 2019.
18- Shipilov, A., & Gawer, A. Integrating research on inter-organizational networks and ecosystems. Academy of Management Annals, in press, 2019.
19- Adner, R., & Kapoor, R. Value creation in innovation ecosystems: How the structure of technological interdependence affects firm performance in new technology generations. Strategic Management Journal, 31(3): 306-333, 2010.
20- Autio, E., & Thomas, L. D. W. Value co-creation in ecosystems: Insights and research promise from three disciplinary perspectives. In S. Nambisan, K. Lyytinen, & Y. Yoo (Eds.), Handbook of digital innovation. Cheltenham, UK: Edward Elgar, 2019.
21- Iansiti, Marco, and Roy Levien. The Keystone Advantage: What the New Dynamics of Business Ecosystems Mean for Strategy, Innovation, and Sustainability. Boston, MA: Harvard Business School Pr, 2004.
22- Hagel, J., Brown, J.S. & Davison, L, Shaping Strategy in a World Constant Disruption. Harvard Business Review, 80-89, 2008.
23- Lyer, B., et al. "managing in a small world ecosystem: some lesson from the software sector" Californial management review 48 (3): 28-47, 2006.
24- Dobson, P.W. “Competing, Countervailing and Coalescing Forces:the Economics of Intra- and Interbusiness System Competition", Antitrust Bulletin, 51 (1), pp.175-193.06, 2006.
25- Mangrove. "Our Vision - Understanding the Ecology of Business". [Online]. Available: http://www.click4systems.com/corpvision.htm. [15 July 2011], 2001.
26- Kandiah, Gajen, and Sanjiv Gossain. Reinventing Value: The New Business Ecosystem. Strategy & Leadership 26 (5): 28–33, 1998.
27- Makinen, Saku J., and Ozgur Dedehayir. Business Ecosystem Evolution and Strategic Considerations:A Literature Review. Paper presented at 2012 18th International ICE Conference on Engineering, Technology and Innovation (ICE), IEEE, Munich, Germany, June 18–20, 2012.
28- Clarysse, Bart, Mike Wright, Johan Bruneel, and Aarti Mahajan. Creating Value in Ecosystems: Crossing the Chasm between Knowledge and Business Ecosystems. Research Policy 43 (7):1164–1176, 2014.
29- Rong, Ke, Wu Jinxi, Yongjiang Shi, and Liang Guo. Nurturing Business Ecosystems for Growth in a Foreign Market: Incubating, Identifying and Integrating Stakeholders. Journal of International Management 21 (4): 293–308, 2015.
30- Winter, Juha, Sandro Battisti, Thommie Burstr [30] m, and Sakari Luukkainen. Exploring the Success Factors of Mobile Business Ecosystems. International Journal of Innovation and Technology Management.https ://doi.org/10.1142/S0219 87701 85002 68, 2017.
31- Iansiti, Marco, and Roy Levien. The Keystone Advantage: What the New Dynamics of Business Ecosystems Mean for Strategy, Innovation, and Sustainability. Boston, MA: Harvard Business School Pr, 2004.
32- Shi, Xianwei, and Yongjiang Shi. Unpacking Entrepreneurial Ecosystem Health. Academy of Management Proceedings (1): 16215, 2017.
33- Lu, Chao, Ke Rong, Jianxin You, and Yongjiang Shi. Business Ecosystem and Stakeholders’ Role Transformation: Evidence from Chinese Emerging Electric Vehicle Industry. Expert Systems with Applications 41 (10): 4579–4595, 2014.
34- Iansiti, M., & Levien, R.Strategy as ecology. Harvard business review, 82(3), 2004.
35- Liu, Gordon, and Ke Rong. The Nature of the Co-Evolutionary Process Complex Product Development in the Mobile Computing Industry’s Business Ecosystem. Group & Organization Management 40 (6): 809–842, 2015.
36- Rong, Ke, Yongjiang Shi, and Yu. Jiang. Nurturing Business Ecosystem to Deal with Industry Uncertainties.
37- Kleiner, G.(2019). Ecosystem Economics: Looking to the future. Econ. Revival Russ. 59, 40–45, 2013.
38- Peltoniemi, M. Preliminary theoretical framework for the study of business ecosystems, E: CO 8 (1) 10–19, 2006.
39- Rong K., Wu J., Shi Y., and Guo L. Nurturing business ecosystems for growth in a foreign market: Incubating, identifying and integrating stakeholders, Journal of International Management, in press, 2015.
40- Mooer, J.F. The Death of Competition: Leadership and Strategy in the Age of Business Ecosystem; Harper Business, 1996: New York, NY, USA.
41- Anggraeni, E. Den Hartigh, E.; Zegveld, M. Business Ecosystem as a Perspective for Studying the Relations between Firms and their Business Networks. In Proceedings of the ECCON 2007 Annual Meeting, Basel, Switzerland, 3–7 September 2017; pp.1–28, 2017.
42- Fors, A. C. The Ontology of the Subject in Digitalization. In Handbook of Research on Technoself: Identity in a Technological Society; Information Science Reference: Hershey, PA, USA; pp. 45–63, 2013.
43- Yoo, Y. Computing in everyday life: A call for research on experiential computing. MIS Q, 34, 213–231, 2010.
44- Yoo, Y.; Henfridsson, O.; Lyytinen, K The New Organizing Logic of Digital Innovation: An Agenda for Information Systems Research. Inf. Syst. Res. 21, 724–735, 2010.
45- Pavitt, K. Sectoral patterns of technical change: Towards a taxonomy and a theory. Res. Policy, 13,343–373, 1984.
46- Archibugi, D. Pavitt’s taxonomy sixteen years on: A review article. Econ. Innov. New Technol. 10,415–425, 2001.
47- Li, W.; Badr, Y.; Biennier, F. Digital ecosystems: Challenges and prospects. In Proceedings of the International Conference on Management of Emergent Digital EcoSystems, Addis Ababa, Ethiopia, 28–31 October 2012; ACM: New York, NY, USA; pp. 117–122، 2012.
48- Planing, P. Will digital boost circular? Evaluating the impact of the digital transformation on the shift towards a circular economy. Int. J. Manag. Cases, 19, 22–31, 2017.
49- Veit, D. Clemons, E.; Benlian, A.; Buxmann, P.; Hess, T.; Spann, M.; Kundisch, D.; Leimeister, J.M.; Loos, P. Business Models - An Information Systems Research Agenda. Bus. Inf. Syst. Eng. 6, 45–53, 2014.
50- Weill, P.; Woerner, S.L.Optimizing your digital businessmodel.MIT SloanManag. Rev. 54, 71–78., 2013.
51- Tilson, D., Lyytinen, K., & Sørensen, C. Research commentary-digital infrastructures: the missing IS research agenda. Information Systems Research, 21(4), 748–759, 2010.
52- Henfridsson, O., & Bygstad, B. The generative mechanisms of digital infrastructure evolution. MIS Quarterly, 37(3), 907–931, 2013.
53- Spulber, D.F. The economics of markets and platforms. J. Econ. Manag. Strateg. 28, 159–172, 2019.
54- Song, A.K. The Digital Entrepreneurial Ecosystem—A critique and reconfiguration. Small Bus. Econ. 53, 569–590, 2019.
55- Schwab, K. Fourth Industrial Revolution; World Economic Forum: Geneva, Switzerland; p. 138, 2016.
56- García-Villaverde, P.M.; Elche, D.; Martínez-Pérez, Á. Understanding pioneering orientation in tourism clusters: Market dynamism and social capital. Tour. Manag. 76, 103966, 2020.
57- Li, W., Badr, Y., & Biennier, F. Digital ecosystems: challenges and prospects. In proceedings of the international conference on management of Emergent Digital EcoSystems (pp. 117–122), 2012.
58- Dini, P and A Nicolai. “A Scientific Foundation for Digital Ecosystems”. In: Digital Business Ecosystems.Ed. by F Nachira et al. European Commission, pp. 1–20, 2007.
59- Elia, G.; Margherita, A.; Passiante, G. Digital entrepreneurship ecosystem: How digital technologies and collective intelligence are reshaping the entrepreneurial process. Technol. Forecast. Soc. Chang. 150, 119791. [CrossRef]3–15 June 2005; pp. 908–912, 2020.
60- Dini, P.; Iqani, M.; Mansell, R. The (im) possibility of interdisciplinarity: Lessons from constructing a theoretical framework for digital ecosystems. Cult. Theory Crit. 2011, 52, 3–27, 2011.
61- Trofimov, O.V.; Zakharov, V.Y.; Frolov, V.G. Ecosystems as a way to organize interaction between enterprises in the production sector and the service sector in the conditions of digitalization. Vestn. Lobachevsky State Univ. Nizhni Novgorod. Ser. Soc. Sci. 4, 43–55, 2019.
62- Rumyantseva, S.Y., Korostyshevskaya, E.M. and Samylov, I.O. “Stages of formation and development of the ‘innovation’ concept”, Innovations, Vol. 3 No. 233, pp. 36-46, 2018.
63- Nachira, F. “Towards a network of digital business ecosystems fostering the local Development”, European Commission Discussion Paper. Bruxelles, 2002, retrieved from:http://www.digitalecosystem.org/html/repository/dbe_discussionpaper.pdf, 2002.
64- Moore, J. The Death of Competition: Leadership and Strategy in the Age of Business Ecosystems. Harvard Business School Press, 1996.
65- Nachira et al. Characteristic of Digital Ecosystems / Di-mension of Digital Ecosystem Governance [ONLINE]. Available at: http://www.digital-ecosystems.org/book/2006-4156_PROOF-DCS.pdf [Accessed 30 October 2016], 2007.
66- Briscoe, G. Digital Ecosystems, [Online]. 1-206. Available at: http://arxiv.org/pdf/0909.3423.pdf [Accessed 25 October 2016], 2009.
67- Briscoe, G, Sadedin, S, De Wilde, P. Digital Ecosystems: Ecosys-tem-Oriented Architectures, [Online]. 1-39. Available at: http://arxiv.org/pdf/1112.0204.pdf [Accessed 25 October 2016], 2011.
68- Stanley, J., & Briscoe, G. The ABC of digital business ecosystems. Communications Law - Journal of Computer, Media and Telecommunications Law, 15(1), 1–24, 2010.
69- Herdon, M., Varallyai, L., & Pentek, A.Digital business ecosystem prototyping for SMEs. Journal of Systems and Information Technology, 14(4), 286–301. https://doi.org/10.1108/13287261211279026, 2012.
70- Kohtam€aki, M., Parida, V., Oghazi, P., Gebauer, H. and Baines, T. “Digital servitization business models in ecosystems: a theory of the firm”, Journal of Business Research, Vol. 104, pp. 380-392,doi: 10.1016/j.jbusres.2019.06.027, 2019.
71- Heistracher, T, et al. Pervasive Service Architecture for a Digital Business Ecosystem, [Online]. 1, 1-10. Available at: https://arxiv.org/ftp/cs/papers/0408/0408047.pdf [Accessed 26 October 2016], 2004.
72- Nachira, F, P Dini, and A Nicolai. “A Network of Digital Business Ecosystems for Europe: Roots, Processes and Perspectives”. In: Digital Business Ecosystems. Ed. by F Nachira et al.European Commission, pp. 1–20, 2007.
73- Bogers, M., Zobel, A. K., Afuah, A., Almirall, E., Brunswicker, S., Dahlander, L., Frederiksen, L., Gawer, A., Gruber, M., Haefliger, S., Hagedoorn, J., Hilgers, D., Laursen, K., Magnusson, M. G., Majchrzak, A., McCarthy, I. P., Moeslein, K. M., Nambisan, S., Piller, F. T., Radziwon, A., Rossi-Lamastra, C., Sims, J., & Ter Wal, A. L. J. The open innovation research landscape: Established perspectives and emerging themes across different levels of analysis. Industry and Innovation, 24(1): 8-40, 2017.
74- Von Hippel, E. Horizontal innovation networks by and for users. Industrial and Corporate Change, 16: 293-315, 2007.
75- Clarysse, B., Wright, M., Bruneel, J., & Mahajan, A. Creating value in ecosystems: Crossing the chasm between knowledge and business ecosystems. Research Policy, 43(7): 1164-1176, 2014.
76- Järvi, K., Almpanopoulou, A., & Ritala, P.Organization of knowledge ecosystems: Prefigurative and partial forms. Research Policy, 47(8): 1523-1537, 2018.
77- Van der Borgh, M., Cloodt, M., & Romme, A. G. L.Value creation by knowledge-based ecosystems: Evidence from a field study. R&D Management, 42(2): 150-169, 2012.
78- Leten, B., Vanhaverbeke, W., Roijakkers, N., Clerix, A., & Van Helleputte, J. Ip models to orchestrate innovation ecosystems: Imec, a public research institute in nano-electronics. California Management Review, 55(4): 51-64, 2013.
79- Valkokari, K. Business, innovation, and knowledge ecosystems: How they differ and how to survive and thrive within them. Technology Innovation Management Review, 5(8), 2015.
80- Brodo, J. A. Today's Ecosystem of e-learning, Vice President, Marketing, 2002.
81- Eswari PRL. A process framework for securing an e-Learning ecosystem. Paper presented at: 6th International Conference on Internet Technology and Secured Transactions; 2011 December 11–14; Abu Dhabi, United Arab Emirates, 2011.
82- Selvi. S.T, Kaleel. D, Chinnaiah. V. Applying Problem Based Learning Approach on E-Learning System in Cloud,” IEEE, p.244-249, 2012.
83- Lohmosavi V, Nejad AF, Hosseini EM. E-learning ecosystem based on service- oriented cloud computing architecture. In: Proceedings of the 5th Conference on Information and Knowledge Technology; 2013 May 28–30; Shiraz, Iran. IEEE; 2013. p. 24–29،https://doi.org/10.1109/IKT.2013.6620032, 2013.
84- K. Sarnok, and P. Wannapiroon. “Connectivism learning activity in ubiquitous learning environment by using IoE for digital native,” Veridian E-Journal International (Humanities, Social Sciences and Arts), vol. 11, no. 4, pp. 405-418, 2018.
85- I. K. Ficheman and R. D. Lopes. “Digital learning ecosystem: Authoring, collaboration, immersion and mobility,” presented at Eighth IEEE International Conference on Advanced Learning Technologies, 2018.
86- Michael Carrier & Highdale Learning. “Digital learning trends 2017–2020,” QLS 2017, Thessalonica, pp. 1-61, 2017.
87- Global Entrepreneurship Monitor of Iran. 7th. Executive Report of the research program for Evaluation of Iran Entrepreneurship Indexes based on Global Entrepreneurship Monitor model. GEM-Iran office, 2014.
88- https://enamad.ir/DomainListForMIMT/Index/204, 2021.
89- Chin, W. Issues And Opinion On Structural Equation Modeling, MIS Quarterly, Vol. 22 No.1, PP: 7-16, 1998.
90- Davari, Ali & Arash Rezazadeh.Structural Equation Modeling with PLS Software, Tehran: Jihaddaneshgahi Publications, 2014.
91- Henseler, J. Ringle, CM. Sinkovics, R. R. The use of partial least squares) path modeling in international marketing. Advances in International Marketing 20, 2009, 319-27.
92- Nachira, F, et al. Digital Ecosystems, [Online]. 1-214. Available at: http://www.digital-ecosystems.org/book/2006-4156_PROOF-DCS.pdf [Accessed 25 October 2016], 2007.
93- Briscoe, G., P. De Wilde. "Digital Ecosystems: Evolving service-oriented architectures", Conference on Bio Inspired Models of Network, Information and Computing Systems, IEEE Press, 2006.

متن کامل:

طراحی مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی با استفاده از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری

یوسف سپهری‌آزاد*

دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

usef_sepehri@yahoo.com

مرتضی موسی‌خانی**

دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

pres@qiau.ac.ir

علی داوری***

دانشگاه تهران، تهران، ایران

ali_davari@ut.ac.ir

تاريخ دريافت: 06/11/1400

تاريخ اصلاحات: 12/05/1401

تاريخ پذيرش: 24/05/1401

چکيده

با عنایت به اینکه شکاف قابل توجهی در مفهوم‌سازی اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی وجود دارد، این مقاله یک چارچوب مفهومی اکوسیستم کسب وکار الکترونیکی آموزشی در عصر دیجیتال را با تلفیق دو مفهوم: اکوسیستم کسب وکار دیجیتال و اکوسیستم یادگیری دیجیتال (آموزش الکترونیکی) معرفی نموده و به منظور طراحی و تبیین مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی به اجرا درآمده است، لذا این پژوهش از نظر جهت‌گیری، بنیادی و از نظر هدف، اکتشافی است و با به‌كارگيري رویکرد توصیفی- همبستگی برای مرحله کمی به تحليل داده‌ها مي‌پردازد. در این پژوهش، مدل مفهومی با جمع‌بندی نظریات با استفاده از روش‌های مرورکتابخانه‌ای، نظرات خبرگان و با بررسی مطالعات صورت گرفته در کسب وکارهای دیجیتال و آموزش الکترونیکی (آموزش مجازی)، ابعاد، عوامل و مؤلفه‌های تأثیرگذار بر طراحی مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی، انتخاب و استخراج شده و براي طراحی پرسشنامه، شاخص‌هاي مربوطه و مدل مفهومی پیشنهادی استفاده گردیده است. در بخش یافته‌های استنباطی و آزمون فرضیه‌ها، از تکنیک تحلیل عاملی تأییدی و تکنیک مدل‌یابی معادلات ساختاری استفاده شد. در این پژوهش به کمک نرم‌افزار SmartPLS2 داده‌ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. حداکثر سطح خطای آلفا جهت آزمون فرضیه‌ها 05/0 در نظر گرفته شد. که در نتیجه چارچوب اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی در عصر دیجیتال مبتنی بر ابعاد و مفاهیم: فناوری (زیرساخت‌ها)، عوامل فرهنگی و اجتماعی، افراد (استعدادها)، سواد اطلاعاتی، دولت و قوانین و مقررات، شبکه‌ها و تعاملات، ذینفعان (بازارها و مشتریان)، عوامل محیطی، سرمایه، مساعدت‌های مالی، عوامل تجاری، عوامل سازماني، عوامل آموزشی، نوآو ری، پشتیبانی، ارزشیابی معرفی می‌گردد.

واژگان کليدي

اکوسیستم؛ کسب وکار الکترونیکی؛ اکوسیستم دیجیتال؛ اکوسیستم کسب وکار دیجیتال؛ اکوسیستم یادگیری؛ اکوسیستم یادگیری دیجیتال.

1- مقدمه

پس از ظهور اینترنت برای توده مردم، تعداد روزافزونی از کسب و کار‌ها تلاش می‌کنند تا یک مدل کسب و کار موفق ایجاد کنند که دنیای کسب و کار دیجیتال و فرصت‌های گسترده‌ای را در داخل باز کند. عرصه کسب و کار دیجیتال در حال تحول ثابت است، به‌عنوان (بطوریکه) پیشرفت‌های فناورانه و نوآوری‌های جدید انجام می‌شود [1].

یکی از راه‌های تلاش برای تضمین موقعیت در بازارهای کسب‌وکار دیجیتال ایجاد وابستگی متقابل از طریق اکوسیستم‌های کسب و کار دیجیتال است. اکوسیستم‌های متشکل از مدل‌های مختلف، شبکه‌ای را فراهم می‌کنند که مشتریان را برای برخورد با یک شریک تجاری مشخص دیجیتال هدایت می‌کند [2].

اصطلاح "اکوسیستم‌های کسب و کار دیجیتال¹" با اضافه‌کردن "دیجیتال" [3]. در مقابل "اکوسیستم کسب و کار" مور [4]، با اشاره به توسعه اجتماعی و اقتصادی مطرح‌شده توسط فناوری اطلاعات و ارتباطات ²(ICT)، ساخته شد. نیروی محرکه اکوسیستم‌های کسب و کار دیجیتال، تقاضای رو به رشدی است که از افزایش مشتریان به‌وجود می‌آید. راه‌حل‌ها و خدمات باید بصری‌تر (حسی‌تر)، در زمان واقعی و یکپارچه در تمام زمینه‌های کسب و کار باشد. به منظور حفاظت از تجارب مشتری خوب، اکوسیستم‌ها "به‌دنبال نیازهای یکپارچه در طول حرکت مشتری" هستند [5].

اکوسیستم‌های فناوری تکامل مستقیم سیستم‌های اطلاعاتی سنتی هستند که جهت حمایت از مدیریت اطلاعات و دانش در زمینه‌های ناهمگن متمرکز شده‌اند [6].

همچنین عمومی‌تر از بازیگران اقتصادی و اجتماعی که در سیستم‌های پیچیده ارزش ایجاد می‌کنند، در حوزه خدمات به‌عنوان یک مفهوم‌سازی کاربرد دارد ]7[ و در حوزه فناوری، تعریف اکوسیستم‌های نرم‌افزاری³ (SECO) با الهام از ایده‌های اکوسیستم‌های تجاری و زیست‌شناختی است ]8[.

این اکوسیستم‌های نرم‌افزاری ممکن است به کلیه مشاغل و ارتباط آنها با توجه به یک بازار نرم‌افزار یا خدمات مشترک محصول اشاره داشته باشد [9].

از طرف دیگر، کاربران اکوسیستم فناوری نیز مؤلفه‌های اکوسیستم هستند زیرا آنها منبع و تولیدکننده دانش جدید هستند و بر پیچیدگی اکوسیستم به‌عنوان مصنوعات تأثیر می‌گذارند [10].

پذیرش گسترده فناوری‌های آموزشی در سطح مؤسسات آموزشی و کسب وکارهای الکترونیکی با رویکرد آموزشی در سطح جهان، این امر را آشکار ساخته است که کسب و کار دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی به یک بستر اساسی به ویژه در زمینه‌های توسعه جهانی که دارای محدودیت منابع هستند، نیاز اساسی دارد.

یک اکوسیستم کسب و کار دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی باید از راهبردهای کلی کسب وکار پشتیبانی کند. با پیشرفت فناوری آموزش الکترونیکی، این پایه و اساس ادغام اکوسیستم‌های آموزش الکترونیکی را فراهم می‌کند که به کسب وکارها این امکان را دهد تا با هم ترازی نیروی کار با مهارت‌ها، بهبود بهره‌وری و رضایت‌مندی، محصولات و خدمات بهتری را در زمینه‌های آموزشی به‌دست آورند.

با عنایت به اینکه اکثر تحقیقات انجام‌شده در زمینه تجارت الکترونیک در کشورهای توسعه‌یافته صورت گرفته است و این موضوع در این کشورها از زوایای متنوعی مورد بحث قرار گرفته است در حقیقت کشورهای در حال توسعه در پذیرش تجارت الکترونیک و در اندازه بزرگ‌تر، اقتصاد مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات نقصان شدیدی دارند. به گونه‌ای که این کشورها در شناسایی، پذیرش و اجرای فناوری‌های جدید و نتیجتاً توسعه اقتصاد داخلی با مشکلات عدیده‌ای دست به گریبان‌اند [11].

از طرفی با توجه به توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، گسترش آموزش‌های مجازی به‌عنوان شیوه جدیدی برای بهره‌گیری از امکانات فناوری در جهت بهبود کیفیت آموزش عالی مورد توجه سیاست‌گذاران و مسئولان اجرایی آموزش عالی قرار گرفته است.

بنابر این چالش آینده، اتصال و ارتباط ابزارها و خدمات مختلفی است که برای مدیریت دانش و فرایندهای یادگیری در دسترس خواهد بود. این امر مستلزم تعریف و طراحی اکوسیستم‌های پیچیده‌تر داخلی، مبتنی بر قابلیت همکاری معنایی اجزای آنها، به منظور ارائه عملکرد و سادگی بیشتر به کاربران با روشی شفاف است. تحلیل رفتارهای نوآوری‌ها و پیشرفت‌های فناوری در علوم‌شناختی و آموزش نشان می‌دهد که استفاده نزدیک (آینده) از فناوری اطلاعات در یادگیری و مدیریت دانش توسط شخصی‌سازی و سازگاری مشخص خواهد شد. در نتیجه، دیگر نمی‌توان LMS را تنها مؤلفه نوآوری فناوری / آموزشی و راهبرد مدیریت دانش یک شرکت دانست [12].

از سوی دیگر کراوس و همکاران شش جریان تحقیقاتی راجع به کارآفرینی دیجیتال مانند مدل‌های کسب و کار دیجیتال، فرایند کارآفرینی دیجیتال، راهبردهای پلت‌فرم، اکوسیستم دیجیتال، آموزش کارآفرینی و کارآفرینی دیجیتال اجتماعی را شناسایی کرده‌اند [13].

لذا این پژوهش با در نظر گرفتن چالش‌ها و نیازها و وجود شکاف نظری که در مطالب فوق بیان شد از این جهت هم دارای اهمیت است: که با شناسایي بازیگران اصلي اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد یادگیری الکترونیکی (کسب وکار الکترونیکی آموزشی) و ارزش ایجاد شده توسط آنها و همچنین تحلیل روابط بین آنها مي‌تواند جهت پیش‌بیني چگونگي شکل‌گیري کسب وکارهاي آتي و همچنین واکنش بازیگران آن اکوسیستم مفید باشد و به تصمیم‌گیرندگان درون اکوسیستم و مداخله‌کنندگان آن کمک نماید، بنابراین آگاهی از مجموعه عوامل مؤثر ومدل اکوسیستم آن که این انتخاب را تحت تأثیر قرار می‌دهند برای کارآفرینان، مدیران و محققان از اهمیت بالایی برخوردار است. هدف از پژوهش حاضر، مستندسازی و مدل‌یابی اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی است. با توجه به نبود مدل و الگوی جامع تبیین‌کننده اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی، شناخت چیستی و چگونگی موضوع، تبیین دقیق مؤلفه‌های مؤثر و روابط میان عناصر اکوسیستم در این کسب وکارها با اهمیت است، بر این مبنا سؤال اصلی پژوهش عبارت است از مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی چگونه است و از چه عناصر و ابعادی تشکیل شده است و اهمیت و رتبه مؤلفه‌های (عناصر و ابعاد) تعریف‌شده در اثرگذاری بر اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی (کسب وکار الکترونیکی آموزشی) چگونه است؟ توسعه این نوع کسب و کارها، نیازمند شناخت اجزاء، متغیرها و روابط بین آنها و شناسایي بازیگران و ذینفعان اصلي و ابعاد اکوسیستم و تعیین اهمیت و جایگاه نسبي آنها در کسب وکار دیجیتال است تا بتوان با انتخاب دقیق آنها به توسعه این کسب وکارها کمک کرد. در این تحقیق گام‌هاي ابتدایي تحلیل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی، شامل شناسایي بازیگران اصلي اکوسیستم مدنظر قرار گرفته است. در جهت برداشتن این گام‌هاي ابتدایي، ابتدا براساس بررسي تحقیقاتي که در حوزه‌ي اکوسیستم کسب وکار دیجیتال صورت گرفته، مدل مفهومي پیشنهادي براي اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی ارائه مي‌شود. در بخش سوم روش تحقیق و در بخش‌هاي چهارم و پنجم به ترتیب یافته‌ها و نتیجه‌گیري تحقیق با شناسایی بازیگران و ذینفعان اصلي اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی و تعیین اهمیت و جایگاه آنها آمده است.

2- مبانی نظری و پیشینه پژوهش

2-1- اکوسیستم⁴:

در مدیریت، مفهوم "اکوسیستم" استعاره‌ای جذاب را برای توصیف جمعی از بازیگران سازمانی ناهمگن، در عین حال مکمل، که به‌طور جمعی نوعی بازده در سطح اکوسیستم تولید می‌کنند فراهم می‌کند و یکی که فراتر از خروجی‌ها و فعالیت‌های هر شرکت‌کننده انفرادی اکوسیستم باشد ]15،16،14[.

محققان جغرافیای اقتصادی بر بعد مکانی تأکید کرده و اکوسیستم‌ها را چنین تعریف کرده‌اند: "زمینه‌های نهادی، جغرافیایی، اقتصادی یا صنعتی [که] در سطوح مختلف اجتماع قابل تجزیه و تحلیل هستند (به‌عنوان مثال شرکت‌ها، صنایع، دانشگاه‌ها، مناطق و کشورها)" [17].

تمایز اکوسیستم‌ها از شبکه‌های سازمانی عمومی، نقش‌های اکوسیستم و استانداردهای مشترک، سازندگان اکوسیستم را قادر می‌سازد تا در تعاملات تولیدی که یک خروجی منسجم در سطح اکوسیستم را ایجاد می‌کند، اغلب برای مخاطبان مشخص هدف قرار گیرد ]18[.

جذابیت این استعاره نسبتاً الاستیک در درجه اول به توانایی آن در توصیف یک رویکرد تازه برای "کنترل ارگانیک" کنترل تخصصی سازمانی، توسعه همزمان و تولید جمعی از خروجی‌های سطح سیستم بستگی دارد [19،20].

2-2- بازیگران اکوسیستم:

اگرچه محققین بر روي ساختار اکوسیستم توافق دارند؛ ولي هر یک واژگان مختلفي را براي بازیگران به‌کار مي‌برند که تقریباً همه یک مفهوم را مي‌رسانند. براي مثال به‌جاي قطب مرکزي عبارت کلیدی را به‌کار مي‌برند [21] و Moore از آن به‌عنوان مشارکت‌کننده مرکزی⁵ یاد می‌کنند. Hagel و همکارانش به آن شکل‌دهنده⁶ و lyer ]22[ و همکارانش به آنکلیدی⁷ می‌گویند ]23[. سه نوع بازیگر بین اجزای اکوسیستم شامل بازیگر کیستون (کلیدی)⁸، سلطه‌گران⁹ و بازیگران ذخیره¹⁰ تعریف کرده‌اند ]23[. کلیدی‌ها راهبردها را شکل می‌دهند و تأثیر عمده‌ای در سلامت اکوسیستم دارد و تلاش می‌کند که پایداری، تنوع و بهره‌وری اکوسیستم را افزایش دهد و تسهیم‌کننده ارزش بین تمامی ذینفعان و بازیگران باشد ]22[. کلیدی‌ها، رهبری فعال در اکوسیستم هستند و قصد آنها توسعه فعالیت‌ها و در مجموع سلامت اکوسیستم است و حضور فیزیکی کمتری دارند ولی به لحاظ تولید ارزش و توزیع آن بین دیگر بازیگران بیشترین نقش را ایفا می‌نمایند.

لذا مي‌توان بازیگر کیستون (کلیدی)¹¹ را مانند یک قطب¹² در نظر گرفت که شبکه آنها بیشترین، قوي‌ترین و باارزش‌ترین ارتباطات را ایجاد مي‌کند و آنها اغلب در هسته شبکه قرار مي‌گیرند. دو بازیگر دیگر در اکوسیستم مطابق تعریف lyer و همکارانش ]23[ وجود دارند که یکی حاکم (سلطه‌گر) و دیگری بازیگران ذخیره می‌باشد. از بین بازیگران اکوسیستم، حاکم قصد دارد سهم قابل توجهي از اکوسیستم را به خود اختصاص دهد و آن را تا جایي‌که امکان دارد توسعه دهد. آنها حضور فیزیکي قوي دارند و کنترل بخش عمده‌اي ازشبکه را به عهده دارند و بخش بیشتري از ارزش ایجاد‌شده را براي خود مي‌خواهند و بخش کمتري را به دیگر بازیگران در اکوسیستم مي‌دهند. در صنایعي که به حالت بلوغ رسیده‌اند، نوآوري کمتري صورت مي‌پذیرد و تغییرات به کندي انجام مي‌شود؛ بنابراین حاکمان تأثیر زیادي بر سودآوري دارند. اما در صنایع نوظهور نقش تخریب‌کننده دارند و سبب محدودیت نوآوري مي‌شوند.

بزرگ‌ترین گروه‌ها را در اکوسیستم بازیگران ذخیره تشکیل می‌دهند. آنها بزرگ و کوچک هستند، شرکت‌هایی هستند که تخصص ویژه‌ای در ظرفیت‌های خاص دارند و این سبب تفاوت آنها با دیگر بازیگران اکوسیستم می‌شود. در واقع بازیگران ذخیره بیشترین ارزش را در اکوسیستم و در مجموع ایجاد می‌کنند. رشد آنها بستگی به توانمندی دستیابی و استفاده از بستر کلیدی دارد تا بتوانند تفاوت ایجاد کنند ]23[.

2-3- مفهوم اکوسیستم کسب وکار¹³:

اکوسیستم که متشکل از انواع صنایع است ولی نظریه اکوسیستم کسب و کار، دامنه‌ای فراتر از صنعت عمومی را پوشش می‌دهد. این رابطه ارتباط بین شرکت‌ها و محیط را توصیف می‌کند [24].

من گروه اکوسیستم کسب و کار را "تعامل و همبستگی شرایط اقتصادی، فناوری، مشتریان، کارکنان، شرکای تجاری، سهامداران و رقبا و محیط‌زیست که تحت آن یک کسب و کار عمل می‌کند" تعریف می‌کند [25].

به دلیل تأثیر تکامل شبکه، تعداد زیادی از ذینفعان در اطراف سکو¹⁴ (پلتفرم) جمع می‌شوند که اکوسیستم کسب و کار را تشکیل می‌دهد. اعتقاد بر این است که یک اکوسیستم کسب و کار باعث ارزش‌آفرینی می‌شود [26،27] و مزیت‌های رقابتی را برای شرکت‌کنندگان [28] با شناسایی و ادغام ذینفعان برای ایجاد ارزش در اکوسیستم به ارمغان می‌آورد [29،30].

ذینفعان در یک اکوسیستم کسب و کار می‌توانند به سختی و یا ضعیف با یکدیگر جفت شوند. برخی از آنها در شبکه‌ها یا سیستم عامل‌های ارزشمند سازماندهی شده‌اند، درحالیکه برخی دیگر هنوز هم جداجدا بوده و با یکدیگر در ارتباط هستند ]32،31[. آن دسته از ذینفعان ضعیف با هم می‌توانند با یک دید خاص بسیج شوند و در یک زنجیره ارزش جدید جاسازی شوند. در عوض، تمام مشاغل تازه ایجادشده فضای منبع اکوسیستم جاسازی شده را گسترش می‌دهند. از این منظر،کلید موفقیت یک اکوسیستم کسب و کار، تکامل بین ذینفعان و ایجاد ارزش برای مشتریان است [33،34].

همچنین محققان مکانیسم‌های تکامل همزمان را در سه ستون - بینش، طراحی مشترک و ایجاد یک دیگر - برای بهبود درک ماهیت تکامل ذینفعان اکوسیستم رمزگذاری کرده‌اند [35].

به‌طور خلاصه، پیگیری زنجیره ارزش و بسترهای نرم‌افزاری، رقابت تجارت در حال حاضر از بنگاه اقتصادی به سطح اکوسیستم کسب و کار تکامل یافته است [36].

طبق نظر کلینر، گسترش اکوسیستم یک کسب‌وکار به‌عنوان شکل جدیدی از سازماندهی فعالیت اقتصادی واقعی است. در عین حال، علیرغم تفاوت‌های متعدد در رویکردها، اکثر محققین موافق هستند که اکوسیستم کسب‌وکار (اکوسیستم کارآفرینی) «جمعیت شبکه‌ای» از سازمان‌هایی است که با یکدیگر و دنیای خارج تعامل دارند و با تغییرات و رقابت بین یکدیگر سازگار می‌شوند ]37[.

بنابراین اکوسیستم کسب و کار یک ساختار پویا دارد و شامل جمعیتي از سازمان‌ها است که بایکدیگر در ارتباط و تعامل مي‌باشند. این پویایي منجر به عدم وجود مرز شفاف و مشخص مي‌شود [38]. قدرت پنهان یک اکوسیستم در مکانیزم پویاي آن قرار دارد که ممکن است یک شبکه اجتماعي گذشته را دگرگون کرده و به یک زنجیره خلق ارزش فعال تبدیل نماید [39]. اکوسیستم کسب‌وکار توسط مور به‌عنوان یک جامعه اقتصادی تعریف شده که توسط بنیادی از سازمان‌ها و افراد در حال تعامل با ارگانیسم‌های دنیای کسب‌وکار از جمله مشتریان، تأمین‌کنندگان، تولیدکنندگان اصلی، رقبا و سایر ذینفعان پشتیبانی می‌شود ]40[. برای ارائه یک تعریف کلی، با مرور ادبیات مقالاتی را که اکوسیستم کسب‌وکار را تعریف می‌کنند می‌تواند دریافت که آنها معمولاً اکوسیستم کسب‌وکار را در چهار گروه مفهوم‌سازی می‌کنند، یعنی شبکه، نقش بازیگران، نوآؤری و پلت‌فرم ]41[.

2-4- کسب و کار دیجیتال:

ابتدایی‌ترین شکل‌های اصطلاحات دیجیتال، که اغلب به صورت مترادف به‌کار می‌روند، دیجیتالی‌شدن و دیجیتالی‌سازی هستند. دیجیتالی‌شدن به یک فرایند فنی اشاره دارد، یعنی «ادغام فناوری‌های دیجیتال در زندگی روزمره» ]42[. با مشاهده این فرایند فنی از طریق لنزهای فناوری اطلاعات در زمینه کدگذاری و برنامه‌نویسی، دیجیتالی‌کردن اطلاعات آنالوگ را توصیف می‌کند که به فرمت دیجیتال تبدیل می‌شوند، به‌عنوان مثال، از طریق برنامه‌ریزی یا قابل انتقال محصولات فیزیکی ]43،44[. در مقابل، دیجیتالی‌سازی به‌عنوان یک فرایند اجتماعی ـ فناوری استفاده از تکنیک‌های دیجیتالی‌شدن در زمینه‌های اجتماعی و نهادی گسترده‌تر که زیرساخت‌های فناوری‌های دیجیتال را ارائه می‌کند، به تصویر کشیده می‌شود.

با تجزیه و تحلیل شرکت‌ها از نظر صنایع مربوطه و منابع دانش خاص صنعت، شرکت‌های دیجیتال را در زمینه شرکت‌های مبتنی بر علم حساب طبقه‌بندی می‌کند ]45،46[. «دیجیتال» در مدل کسب‌وکار دیجیتال می‌تواند به‌عنوان بهینه‌سازی منابع افزایش‌یافته از طریق فناوری‌های دیجیتال، مانند طرح‌های اشتراک‌گذاری سفر مشابه Uber یا نرم‌افزار به‌عنوان سرویس¹⁵ (SaaS)، در تعامل بین موجودیت‌ها و سیستم‌ها دیده شود ]47،48[. اگر تغییرات در فناوری‌های دیجیتال باعث تغییرات اساسی در نحوه انجام کسب‌وکار و ایجاد درآمد شود مدل کسب‌وکار دیجیتال است ]49[. این تغییرات در تمایز بین مکان (یعنی قبل از مدل‌های کسب‌وکار اینترنتی) و فضا (یعنی دنیای دیجیتال) نشان داده می‌شوند: «دنیایی ملموس، مبتنی بر محصول و جهت‌گیری به سمت معاملات مشتری بود. امروزه، بسیاری از صنایع ـ که همگی با نرخ‌های متفاوتی حرکت می‌کنند، به سمت دنیای دیجیتال «فضا» حرکت می‌کنند: ناملموس‌تر، بیشتر مبتنی بر خدمات، و جهت‌گیری به سمت تجربه مشتری» ]50[. ویل و وورنر سه مؤلفه را ارائه می‌دهند که از نظر آنها در مرکز ارزش پیشنهادی یک تجارت دیجیتال قرار دارد: پلت‌فرم، محتوا و تجربه ]50[.

2-5- زیرساخت دیجیتال¹⁶:

فناوری‌های دیجیتالی بر‌اساس فناوری‌‌های دیجیتال، یک سیستم مکانیکی اجتماعی تعبیه شده است که شامل اجزای فناوری و انسانی، شبکه‌ها، سیستم‌ها و فرایندهایی است که باعث ایجاد تقویت‌کننده‌های بازخوردی می‌شوند [51].

با این حال، به‌عنوان زیرساخت برای یک مدل کسب‌وکار دیجیتال، زیرساخت دیجیتال باید به‌عنوان یک عنصر اتصال‌دهنده اکوسیستم کسب‌وکار دیجیتال در نظر گرفته شود. زیرساخت‌های دیجیتال اغلب در یک محیط سازمانی یا درون یک جامعه فناوری اطلاعات مورد تحقیق قرار می‌گیرند. اصطلاح زیرساخت دیجیتال به‌طور متناوب با زیرساخت‌های اطلاعاتی، زیرساخت فناوری اطلاعات¹⁷ و زیرساخت الکترونیکی استفاده می‌شود ]52[.

پلتفرم معمولاً ادغام محیط‌های فناوری یا سایر زیرساخت‌ها است که کسب‌وکارها براساس آن فعالیت می‌کنند و با یکدیگر تعامل دارند و چنین پلتفرمی طبیعتاً حمایت‌کننده است. یک پلتفرم می‌تواند در زمان توسعه یابد اما در مکان نه. به‌عنوان مثال، پلتفرم‌های دیجیتالی پرطرفدار به‌عنوان واسطه، تعامل مستقیم بین شرکت‌ها را فراهم کرده‌اند که به لطف آن هزینه‌ها کاهش یافته است ]53[. و عمل ردیابی کالاها و خدمات ساده و تسریع شده است ]54[. به گفته K.Schwab، هنگام استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال، هزینه نهایی تولید برای هر محصول، کالا یا خدمات اضافی به صفر می‌رسد و نتایج متحول‌کننده‌ای را برای کسب‌وکار و جامعه فراهم می‌کند ]55[.

2-6- اکوسیستم دیجیتال¹⁸

تطبیق‌پذیری مفهوم "اکوسیستم" به این ادعا کمک می‌کند که مفهوم اکوسیستم می‌تواند شامل هر یک از زیر‌سیستم‌های ذکر‌شده در بالا به‌عنوان عناصر آن باشد. تعاریف ارائه‌شده و ویژگی‌های کلیدی اشیاء اقتصادی فوق‌الذکر در زیر مشخص شده است. ویژگی اصلی یک خوشه، رابطه عملکردی نزدیک و نزدیکی جغرافیایی شرکت‌های خوشه است. خوشه می‌تواند هم در زمان و هم در مکان به یک بزرگ توسعه یابد.

تا حدودی، خوشه‌ها از بنگاه‌های صنعتی و به میزان کمتری از صنعت خدمات تشکیل می‌شوند. می‌توان در نظر گرفت که این امر به سطح رقابت در هر صنعت مربوطه بستگی دارد. در خوشه‌های صنعتی، تعامل شرکت‌ها بر‌اساس مشارکت سودمند آینده آنها است. در همین حال، در خوشه‌های مربوط به صنعت خدمات، به‌عنوان مثال، در یک خوشه گردشگری، رقابت قوی وجود دارد و تشکیل چنین خوشه‌ای را می‌توان با مزایای موقت مشارکت‌ها توضیح داد [56].

اکوسیستم دیجیتال¹⁹، اصطلاحی که در اوائل 2000s ظاهر شد، تعریف می‌شود: "... یک سیستم خودسازمانده، مقیاس‌پذیر و پایدار که از نهادهای دیجیتال²⁰ ناهمگن و ارتباطات آنها متمرکز شده است، تمرکز بر روی تعاملات میان اشخاص برای افزایش بهره‌وری سیستم، به‌دست آوردن مزایا، و ترویج تبادل اطلاعات، همکاری داخلی و همکاری و نوآوری سیستم" [57]. اکوسیستم دیجیتال می‌تواند در کسب و کار، مدیریت دانش، خدمات، شبکه‌های اجتماعی، و آموزش و پرورش مورد استفاده قرار گیرد. با پیشرفت سریع دیجیتال‌سازی و افزایش دیجیتالیزاسیون، مفهوم اکوسیستم‌های دیجیتال در تعریف خود به‌عنوان مثال، [51] به مجموعه‌ای از چشم‌اندازها- محیطی، اقتصادی و فناورانه- گفتمان بین رشته‌ای پرداخته شده است [58].

تعریف دیگر ویژگی‌های اکوسیستم دیجیتال مانند خود سازماندهی، مقیاس‌پذیری و پایداری آن را ذکر می‌کند [59]. محققان جداگانه به بخش استاتیک اکوسیستم دیجیتال که توسط فناوری‌های دیجیتال و همچنین افراد پویا نشان داده می‌شود، اشاره می‌کنند [60].

جزء فعل و انفعالاتی که رفتار را شکل می‌دهند. اکوسیستم دیجیتال متشکل از سازمان‌های تعاملی است که به صورت دیجیتالی به یکدیگر متصل هستند، به‌عنوان ماژول (بلوک) متصل شده‌اند و توسط هیچ‌یک از سلسله مراتب عمودی قدرت مدیریت نمی‌شوند [61]. فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات به‌طور قابل توجهی نیاز به زیرساخت‌ها و دارایی‌های فیزیکی را کاهش داده است. امروزه انواع مختلفی از پلتفرم‌ها وجود دارد، اما همه آنها دارای یک اکوسیستم با چهار عنصر یکسان هستند: مالکان، ارائه‌دهندگان، تأمین‌کنندگان و کاربران.

یک پلت‌فرم فناورانه، یک شریک شبکه بر‌اساس اصول همکاری بلندمدت و تعامل مستقیم با مشتریان، مسئولیت فروش و اجرای محصولات و تطبیق آنها با نیازهای خاص و همچنین توسعه راه‌حل‌های تکراری خود را بر عهده دارد.

در اقتصاد جدید، انجمن‌های خلاق در حال گسترش هستند. آنها نماینده کارگاه‌های به اصطلاح خلاق هستند که در آن مؤسسات علمی و آموزشی، بازرگانان، شرکای صنعتی، استارت‌آپ‌ها و سایر شرکت‌کنندگان در فرایند خلاقیت می‌توانند تعامل داشته باشند. به‌عنوان یک قاعده، تجارت متمرکز در چنین انجمن‌هایی به بخش‌های دانش‌بر مانند فناوری نانو، بیوفناوری، فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و سایر صنایع با فناوری پیشرفته تعلق دارد. علاوه بر این، این پلتفرم‌ها راهی مناسب برای گرد‌هم آوردن کسب‌وکار و سرمایه‌گذاران و تجمیع راه‌حل‌های تجاری رقیب هستند. این سیستم با تجسم رقابت مشترک، به شرکت‌های بزرگ اجازه می‌دهد تا با استفاده از نوآوری باز، مسائل پیچیده فناوری را حل کنند [62].

2-7- اکوسیستم کسب وکار دیجیتال²¹:

اصطلاح "اکوسیستم کسب و کار دیجیتال (DBE)" با اضافه‌کردن "دیجیتال" [63] در مقابل "اکوسیستم کسب و کار" مور [64]، با اشاره به توسعه اجتماعی و اقتصادی مطرح‌شده توسط فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، ساخته شد.

Francesco Nachira تکامل یکپارچگی اکوسیستم کسب و کار و سطح تکمیلی دیجیتالی آن را تأیید کرد" [65]. با توجه به اینکه، اکوسیستم کسب و کار دیجیتال نشان‌دهنده یک سیستم پیچیده است،که براساس فناوری‌های اطلاعاتی در جنبه‌های اجتماعی و فنی اکوسیستم کسب و کار یکپارچه شده است [67،66]. همچنین مشخص می‌کند که این سیستم با ظرفیت و پایداری خود سازماندهی می‌شود. همچنین اکوسیستم کسب و کار دیجیتال به‌عنوان زیرساخت لازم برای ایجاد محیط دیجیتال دیده می‌شود [67]. اکوسیستم کسب و کار دیجیتال شامل دو طبقه اصلی است: اکوسیستم دیجیتال و اکوسیستم کسب وکار [68]. به‌عنوان یک مفهوم، اکوسیستم کسب و کار دیجیتال نقش زیرساخت‌های فناوری دیجیتال و شبکه اشخاص را در ایجاد ارزش تأیید می‌کند. اکوسیستم کسب و کار دیجیتال به‌عنوان یک فناوری به یک زیرساخت رایانه‌ای توزیع‌شده اشاره دارد که توانایی رقابت شرکت‌های کوچک و متوسط (SME) را در سطح جهانی فراهم می‌کند [69]. اکوسیستم کسب و کار دیجیتال، سیستمی است که با ظرفیت و زیرساخت دیجیتالی، همکاری و فعالیت تجاری دارد [70]. تضمین می‌کند که شرکت‌کنندگان خود را در محیطی بیابند که در آن به اطلاعات و برنامه‌ها دسترسی داشته باشند و اجزای نرم‌افزاری، خدمات، برنامه‌ها و مدل‌های تجاری به‌عنوان "گونه‌های دیجیتال" در نظر گرفته شوند که می‌توانند با یکدیگر تعامل داشته باشند، خود را تکثیر کرده و مطابق با قوانین انتخاب بازار توسعه دهند.

2-8- معماری اکوسیستم‌های کسب و کار دیجیتال (عناصر اصلی اکوسیستم کسب و کار دیجیتال):

سه عنصر اصلی اکوسیستم کسب و کار دیجیتال عوامل، زیستگاه‌ها و جمعیت‌ها هستند. عوامل (نمایندگان) بازیگران در تعامل، تکامل و سازگاری درون اکوسیستم هستند. زیستگاه‌ها گره‌های موجود در اکوسیستم هستند که به عاملان اجازه می‌دهند تا تعامل داشته باشند. جمعیت‌ها گروهی از عوامل هستند که یک راه‌حل در اکوسیستم در کنار یکدیگر ارائه می‌کنند [67].

- خدمات ساختاری ²²: خدمات ساختاری ویژگی‌هایی هستند که اکوسیستم کسب و کار را قادر می‌سازد تا در عمل کار کنند. ویژگی‌های اصلی ساختاری شبکه، مدل‌سازی و امنیت است [71].

شبکه P2P²³ برای ایجاد اکوسیستم کسب و کار دیجیتال ضروری است. در شبکه P2P همه اعضا به‌عنوان سرور و مشتری در جهت دیگر اعضای شبکه فعالیت می‌کنند. این مدل شبکه، نقاط فردی کنترل را حذف می‌کند، به این معنی که بخشی از سیستم می‌تواند ارتباط بین بقیه اکوسیستم را کنترل کند. به‌طور مشابه، احتمال شکست یک نقطه را از بین می‌برد، بدین معنا که در اکوسیستم بخشی وجود دارد که اگر آن شکست بخورد عملیات کل سیستم سقوط خواهد کرد. شبکه‌های P2P همچنین برای بازیگران برای به اشتراک گذاشتن منابع و توزیع اطلاعات آسان‌تر می‌شوند که این عملکرد کلی (سراسری) و ثبات (پایداری) اکوسیستم را افزایش می‌دهد [71،72]. مدل‌سازی اکوسیستمی دستورالعمل‌هایی را در مورد چگونگی عملکرد آن می‌دهد، و نه تعیین یک مدل مشخص در مورد آنچه اکوسیستم باید نگاه کند (شبیه باشد). مدل‌سازی معمولاً اندازه اکوسیستم را محدود نمی‌کند، زیرا توانایی در مقیاس عملیات یکی از مهم‌ترین اصول اکوسیستم‌های کسب‌وکار دیجیتال است [71]. امنیت بخش مهمی از اکوسیستم کسب و کار دیجیتال است. تمام عوامل باید از مالکیت معنوی و اطلاعات خود و اطلاعات شریک تجاری و مشتریان خود محافظت کنند. سطح امنیت باید نظارت شود، زیرا تهدیدات دیجیتال جدید به‌طور مداوم در حال ظهور است [71].

- خدمات پشتیبانی ²⁴: خدمات پشتیبانی عملیات درون اکوسیستم است که باعث توسعه تلاش شرکت‌کنندگان می‌شود. چنین خدماتی، برای مثال، پرداخت آنلاین، امضای اسناد با استفاده از امضای آنلاین، و یا درخواست سؤالات امنیتی در مورد مسائل احراز هویت است. ارائه خدمات پشتیبانی به‌عنوان یک سازنده اعتماد عمل می‌کند و در بسیاری موارد مانند افزایش امنیت کمک می‌کند. یک سرویس مانند پرداخت آنلاین به یک استاندارد تبدیل شده است و آن را خطرناک در نظر گرفته برای اکثر شرکت‌ها این گزینه را پیشنهاد نمی‌دهند [71 ].

- خدمات اساسی ²⁵: خدمات اساسی خدمات اکوسیستم کسب و کار دیجیتال را یکپارچه می‌کنند که می‌تواند به وضوح مورد نیاز باشد. چنین خدماتی می‌توانند شامل سیستم رزرو هتل‌ها، رزرو بلیط از شرکت‌های هواپیمایی یا فروش سهام در بازارهای سهام آنلاین. امروزه خدمات اساسی مثل موارد ذکر‌ شده بیشتر شبیه یک عادت است و عدم وجود یک سیستم دیجیتال مناسب برای خدمات ارائه‌شده می‌تواند اعتبار این شرکت را تحت تأثیر قرار دهد [71].

- ابعاد حکومت (دولت)²⁶: ابعاد حکومت (دولت) نیز یکی از عناصر اصلی اکوسیستم کسب و کار دیجیتال را تشکیل می‌دهد [71].

- اعتماد ²⁷: برای یک اکوسیستم با عملکرد مطلوب، عوامل باید بتوانند به عوامل دیگر و عملکرد اکوسیستم اعتماد کنند. اعتماد در زمینه اکوسیستم می‌تواند شامل، مانند دستیابی به توافق، رفتار اخلاقی و دنبال‌کردن اقدامات مناسب امنیتی باشد [71]. برخی از شرکت‌ها ممکن است به‌طور کامل به اپراتورهای دیگر در اکوسیستم وابسته باشند، که حالتی است که اعتماد مورد نیاز است. اعتماد یک فاکتور بزرگ نیز در رابطه با روابط بین کسب و کار و مشتریانش است، به ویژه در شرایطی که پرداخت از قبل صورت گرفته است یا اگر مشتری اطلاعات محرمانه ارائه می‌دهد [71].

2-9- اکوسیستم‌های دانش

مفهوم "اکوسیستم‌های دانش" دانش عمومی مبتنی بر تحقیق و برنامه‌های مرتبط را به‌عنوان خروجی سطح سیستم خود نشان می‌دهد. این مفهوم در درجه اول در ادبیات نوآوری به‌کار رفته است، که بازتاب روندهای رو به رشد فزاینده تحقیق و توسعه و نوآوری است [73،74]. به دلیل تأکید بر یادگیری جمعی و فرایندهای تبادل دانش، اکوسیستم‌های دانش در درجه اول در سطح منطقه‌ای از تحلیل و در مجموعه‌های پیش از رقابت توصیف شده‌اند [75،76].

با اکتشاف مشارکتی دانش جدید به‌عنوان فعالیت اصلی و خروجی آنها [76،77]، هدف شرکت‌کنندگان در اکوسیستم دانش - که منافع تجاری آنها ممکن است واگذار شود - شرکت در ایجاد مشترک دانش جدید پیش فروش برای ایجاد یک منبع مشترک که هیچ‌یک از شرکت‌کنندگان قادر به ایجاد مستقل نیستند [76،78].

با توجه به تمرکز تحقیقات در این زمینه بر دانش به‌عنوان یک خروجی در سطح سیستم، اکوسیستم‌های دانش به‌عنوان دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی عمومی، سازمان‌های کارگزاری و کارگزاری، و شرکت‌های سودآور که برای ایجاد دانش جدید در پیش همکاری می‌کنند، توصیف شده است. تنظیم رقابتی [75،79،77،76].

2-10- اکوسیستم یادگیری الکترونیکی²⁸

اکوسیستم یادگیری الکترونیکی اصطلاحی است که برای توصیف کلیه مؤلفه‌های مورد نیاز برای اجرای یک راه‌حل آموزش الکترونیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مؤلفه‌ها در سه دسته قرار می‌گیرند: ارائه‌دهندگان محتوا، مشاوران و زیرساخت‌ها [80].

2-10-1- ارائه‌دهندگان محتوا:

ارائه‌دهندگان محتوا را برای یادگیری راه‌حل‌هایی ارائه می‌دهند که به‌طور معمول با پیشرفت شایستگی، توسعه شخصی یا یک موضوع مهم اقتصادی که نیاز به پیشرفت دارد در پیوند است. این یادگیری را می‌توان از طریق روش‌های مختلف، مانند کلاس مبتنی بر کلاس، یادگیری همزمان همزمان و یادگیری آنلاین ناهمزمان تحویل داد. اصطلاح آموزش ترکیبی برای توصیف ترکیبی از این روش‌ها به‌کار می‌رود. طبق گفته Brodo، سه نوع ارائه‌دهنده محتوا وجود دارد: ارائه‌دهنده محتوای نام تجاری؛ ارائه‌دهنده محتوای کالا و ارائه‌دهنده محتوای سفارشی. بسیاری از راه‌حل‌های یادگیری الکترونیکی از ترکیبی از هر سه استفاده می‌کنند. ارائه‌دهنده محتوای نام تجاری که به‌طور معمول با یک ناشر برجسته یا یک مدرسه تجاری همراه است. ارائه‌دهنده کالا کالا یک جمع‌کننده محتوا است که صدها عنوان، دوره و ماژول را در قالب‌های مختلف ارائه می‌دهد. ارائه‌دهنده محتوا سفارشی سازمانی است که متناسب با محتوای داخلی و / یا توسعه محتوای جدید بر‌اساس یک نیاز خاص، محتوای داخلی را طراحی می‌کند. هر گروه از ارائه‌دهندگان محتوا گزاره ارزش متفاوتی را ارائه می‌دهند. برای انتخاب یکی از این گروه‌ها واقعاً روش صحیح یا نادرستی وجود ندارد. تصمیم شما برای انتخاب شرکتی از یک یا چند گروه باید براساس راهبرد، بودجه، ساختار سازمانی و اندازه شما، جهت کلی آموزش و روابط و اعتماد به نفس شما در ارائه‌دهنده محتوا باشد [80].

2-10-2- مشاور:

Brodo پیشنهاد کرد که چهار نوع مشاور متفاوت در اکوسیستم یادگیری الکترونیکی وجود دارد (برخی از شرکت‌ها بیش از یکی از کارکردهای زیر را انجام می‌دهند). یک مشاور راهبرد به سازمان کمک می‌کند تا یک راهبرد جدید تجاری را توسعه دهد. مشاوران راهبردی معمولاً با یک مدل شروع می‌کنند و متناسب با شرایط خاص آن را تنظیم می‌کنند. آنها معمولاً در فرایند طراحی یک ساختار جدید یادگیری الکترونیکی بسیار خوب هستند، اما هنگام اجرای آن ضعیف هستند. مشاور جبران خسارت تخصص در توسعه راهبردهای جبران خسارت طراحی شده برای اطمینان از انگیزه کارکنان برای رسیدن به اهداف تجاری دارد.

به‌عنوان مثال، یک سازمان ممکن است یک راهبرد برای توسعه و راه‌اندازی محصولات جدید داشته باشد، اما توانایی کارمندان خود را در مدیریت هزینه‌ها و دارایی‌ها جبران می‌کند. مشاوران فناوری اطلاعات به سازمان‌ها كمك می‌كنند تا زیرساخت‌های مورد نیاز برای انجام تجارت الکترونیکی و فرایندها را برای كارآمد و یکپارچه به‌کار گیرند. مشاوران پیاده‌سازی به سازمان‌ها کمک می‌کنند تا سیستم‌ها، راهبردها و برنامه‌های جدید را در مرحله عمل قرار دهند.

آنها با تیم‌های IT و گروه‌های راهبردی همکاری می‌کنند تا بتوانند یک سیستم جدید را با موفقیت به اجرا درآورند [80].

2-10-3- زیرساخت:

Brodo زیرساخت‌ها را "بستری" برای آنالیز، تحویل و پیگیری آموزش الکترونیکی²⁹ تعریف می‌کند. این شامل سیستم مدیریت محتوا یادگیری و سیستم و ابزار تحویل محتوا است. یک سیستم مدیریت محتوای یادگیری ³⁰(LCMS) یک راه‌حل نرم‌افزاری است که سازمان‌ها را قادر می‌سازد تا کارآیی فرایند آموزش و توسعه را مدیریت کنند. مزیت سیستم مدیریت محتوای یادگیری توانایی آن در آنلاین‌بودن، فراهم‌آوردن دسترسی فوری به داده‌ها و اطلاعات مربوط به استفاده و اثربخشی آموزش است.

سیستم مدیریت محتوای یادگیری همچنین به سازمان‌ها اجازه می‌دهد گزارش‌هایی را تهیه كنند كه مشخص كند چه كسانی در چه برنامه‌هایی بوده‌اند، چگونه آنها این كار را كرده‌اند، چه موارد دیگری برای آنها ثبت‌نام كرده‌اند و موارد دیگر. یک سیستم مدیریت محتوای یادگیری خوب باید قادر به مدیریت انواع اشکال یادگیری از جمله آموزش الکترونیکی با راهنمایی مربی، غیر همزمان و همزمان باشد. سیستم تحویل محتوا ³¹(CDS) یک نرم‌افزار آنلاین است که امکان ارائه آموزش از طریق اینترنت را فراهم می‌کند [80].

Eswari PRL یک اکوسیستم یادگیری الکترونیکی را تعریف کرده که شامل "ذینفعان، پورتال‌های یادگیری الکترونیکی، زیرساخت‌ها و فرایندهای فناوری اطلاعات و ارتباطات" است، یادگیری الکترونیکی، استفاده از فناوری‌های اینترنت برای ارائه طیف گسترده‌ای از راه‌حل‌ها برای ارتقاء دانش و عملکرد است [81]. یادگیری الکترونیکی شامل مجموعه برنامه‌های کاربردی و فرایندها مانند کلاس مجازی، یادگیری مبتنی بر وب و مبتنی بر کامپیوتر و همکاری‌های دیجیتال است. محتوا با استفاده از ماهواره، تلویزیون‌های تعاملی، اینترنت، اینترانت یا اکسترانت، صدا، نوار ویدیویی و لوح فشرده CD)) تحویل داده می‌شود [82].

درحالیکه Lohmosavi V,et alآن را تعریف کرده‌اند. همه مؤلفه‌های مورد نیاز برای اجرای یک راه‌حل آموزش الکترونیکی"، از جمله "ارائه‌دهندگان، مشاوران و زیرساخت‌ها" [83].

2-11- اکوسیستم یادگیری دیجیتال³²:

برای آموزش و ایجاد یک محیط یادگیری سیستمی که در هر زمان بر یادگیری و انجام فعالیت متمرکز است از طریق فناوری و ابزارهای دیجیتال طراحی شده است ]84[. استفاده از الگوی یادگیری و تدریس توسط محیط یادگیری دیجیتالی، اصل اکوسیستم دیجیتال یا سیستم یادگیری دیجیتال است. عناصر متنوعی در مفهوم فناوری اطلاعات و ارتباطات³³ (ICT) و همچنین سیستم یادگیری الکترونیکی در بستر فناوری اطلاعات (IT) وجود دارد که شامل زیرساخت‌های اینترنت است [85]. اکوسیستم‌های آموزش و یادگیری دیجیتال ³⁴(DTLE) شامل موارد زیر است:

- ایجاد روابط در اکوسیستم. اینها شامل بیوتیک و غیر زنده و همچنین همه عناصر فیزیکی مانند تجهیزات، سخت‌افزار، سیستم عامل‌ها و برنامه‌ها یا نرم‌افزارها و همچنین فناوری‌های شبکه است. این موارد را می‌توان با گروهی از فراگیران، مدرسان یا گروه‌های سازندگان محتوا استفاده کرد. همه موجودات زنده به‌عنوان یک جامعه یادگیری در اکوسیستم دیجیتال با هم مرتبط هستند [85].

- فراگیران، نهاد آموزشی، و ذینفعان. می‌توانند از ابزارهای جدید یادگیری و مواد در دسترس برای ارائه و به اشتراک‌گذاری برای ساخت ارزشمند همچنین سازگار با محیط‌زیست (اکولوژی) است. همچنین باعث تقویت یادگیری پایدار برای هر فراگیر می‌شود. این یک سبک یادگیری مشارکتی در یک محیط دیجیتالی است که رسانه ایجاد می‌کند و تجربیات را از طریق تدریس دیجیتال ارائه می‌دهد و یک تجربه یادگیری را ایجاد می‌کند که با استفاده از دستگاه‌های یادگیری با شبکه دیجیتال و اینترنت برای تسهیل یادگیری استفاده می‌شود. فراگیران می‌توانند زمان، مکان و جهت یادگیری توسط خودشان را کنترل کنند [86].

جدول 1- خلاصه تحقیقات و ادبیات پیشین درخصوص ساخت مفهوم ترکیبی اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی

محقق	مفهوم	ابعاد/ عوامل
(Spigel, 2015)	اکوسیستم	مجموعه‌ای از دورنماهای فرهنگی متمرکز، شبکه‌های اجتماعی، حمایت مالی، دانشگاه‌ها و سیاست‌های اقتصادی فعالی
(Feldman, M., Siegel, D. S., & Wright, M.,2019) [17]	اکوسیستم	زمینه‌های نهادی³⁵، جغرافیایی، اقتصادی یا صنعتی به‌عنوان مثال شرکت‌ها، صنایع، دانشگاه‌ها، مناطق و کشورها
(Lyer, B., et al,2006) [23]	بازیگران اکوسیستم	سه نوع بازیگر بین اجزاي اکوسیستم شامل بازیگر کیستون (کلیدی)³⁶، سلطه‌گران ³⁷و بازیگران ذخیره³⁸ تعریف کرده‌اند
(Mooer, J.F.,1993) [40]	اکوسیستم کسب وکار	یک جامعه اقتصادی که توسط بنیادی از سازمان‌ها و افراد در حال تعامل با ارگانیسم‌های دنیای تجارت از جمله مشتریان، تأمین‌کنندگان، تولیدکنندگان اصلی، رقبا و سایر ذینفعان
(Mooer, J.F.,1996)	اکوسیستم کسب و کار	عوامل (بازیگران) در اکوسیستم، بنگا‌‌ه‌ها یا شرکت‌ها هستند که به‌طور مستقیم در خلق ارزش‌ مشترک درگیر بوده و ذی‌نفعان، دولت‌ها و قانون‌گذاران
(Montague.,1993)	اکوسیستم کسب و کار	تعاملی متشکل از شرکت‌ها، مشتریان و تأمین‌کنندگان و دیگر بازیکنان در محیط کسب و کار
(Mangrove.,2001) [25]	اکوسیستم کسب و کار	تعامل و همبستگی شرایط اقتصادی، فناوری، مشتریان، کارکنان، شرکای تجاری، سهامداران و رقبا و محیط‌زیست
(Li, Y.,2013)	اکوسیستم کسب و کار	اکوسیستم به‌عنوان "پیوند دادن مشتریان، کارمندان، تولید‌کنندگان و سایر شرکای زنجیره تأمین
(Muegge, S.,2013)	اکوسیستم کسب و کار	زمینه‌ای از بازیگران اقتصادی که فعالیت‌های تجاری فردی آنها، حول یک پلت‌فرم.
)Jacobides, M.G.; Cennamo, C.; Gawer, A.,2018) [41]	اکوسیستم کسب و کار	(1) شبکه، (2) نقش بازیگران، (3) نوآوری، و (4) پلت‌فرم.
)Weill, P.; Woerner, S.L,2013) [50]	کسب و کار دیجیتال	پلت‌فرم، محتوا و تجربه
(Tilson, D., Lyytinen, K., & Sørensen, C.,2010) [51]	زیرساخت دیجیتال	شامل اجزای فناوری و انسانی، شبکه‌ها، سیستم‌ها و فرایندهایی است که باعث ایجاد تقویت‌کننده‌های بازخوردی می‌شوند
(Nachira, F, et al.,2017	اکوسیستم دیجیتال	یک زیرساخت فنی مبتنی بر فناوری نرم‌افزاری
(Dini, P and A Nicolai.,2007) [58]	اکوسیستم دیجیتال	به مجموعه‌ای از چشم‌اندازها- محیطی، اقتصادی و فناوری- گفتمان بین رشته‌ای
(Dini, P.; Iqani, M.; Mansell, R.,2011) [60]	اکوسیستم دیجیتال	بخش استاتیک اکوسیستم دیجیتال که توسط فناوری‌های دیجیتال و و همچنین افراد پویا
(G. Briscoe, P. De Wilde,2006) [67،66]	اکوسیستم کسب و کارهای دیجیتال	که براساس فناوری‌های اطلاعاتی در جنبه‌های اجتماعی و فنی اکوسیستم کسب و کار یکپارچه شده است، همچنین DBE به‌عنوان زیرساخت لازم برای ایجاد محیط دیجیتال دیده می‌شود
(Briscoe, G, Sadedin, S, De Wilde, P,2011) [67]	اکوسیستم کسب و کارهای دیجیتال	عوامل، زیستگاه‌ها و جمعیت‌ها هستند. عوامل (نمایندگان) بازیگران در تعامل، تکامل و سازگاری درون اکوسیستم هستند. زیستگاه‌ها گره‌های موجود در اکوسیستم هستند که به عاملان اجازه می‌دهند تا تعامل داشته باشند. جمعیت‌ها گروهی از عوامل هستند که یک راه‌حل در اکوسیستم در کنار یکدیگر ارائه می‌کنند
(Heistracher, T, et al.,2004) [71]	اکوسیستم کسب و کار دیجیتال	خدمات ساختاری، خدمات پشتیبانی، خدمات اساسی، ابعاد، اعتماد
(Clarysse et al.، Järvi et al.، Valkokari، van der Borgh et al.,2018) ،[75،79،77،76]	اکوسیستم دانش	به‌عنوان دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی عمومی، سازمان‌های کارگزاری و شرکت‌های کارگزاری سودآور
(Bo, D., Qinghua, Z., Jie, Y., Haifei, L., & Mu, Q.,2009)	اکوسیستم یادگیری	شامل ادغام، قابلیت همکاری و تکامل اجزای اکوسیستم و تعریف صحیحی از معماری
(Dabbagh, N.,2007)	اکوسیستم یادگیری	استفاده از فناوری‌های یادگیری آنلاین، به ویژه فناوری‌های ارتباطی و مشارکتی، درک ارزش‌ها و مشارکت در تعامل اجتماعی و یادگیری مشارکتی. دارای مهارت‌های فردی و ارتباطی قوی
(Stöter, J., Bullen, M., Zawacki-Richter, O., & von Prümmer, C.,2014)	اکوسیستم یادگیری	شامل ویژگی‌های شخصیتی یادگیرندگان و تمایل به یادگیری، هدایت آنها به سمت خود، سطح انگیزه، زمان (در دسترس‌بودن، انعطاف‌پذیری) و سطح تعامل با معلمانشان، ابزارهای یادگیری در اختیار آنها و سطح صلاحیت دیجیتال
(K. Sarnok, and P. Wannapiroon,2018)	اکوسیستم یادگیری دیجیتال	(1) اکوسیستم یادگیری دیجیتال، متشکل از محیط یادگیری دیجیتال و تدریس دیجیتال، (2) اکوسیستم آموزش دیجیتال، و (3) انجمن یادگیری و آموزش دیجیتال.
(J. Reyna,2011)	اکوسیستم یادگیری دیجیتال	شامل زیرساخت‌های اینترنت
(Brodo, J. A.,2002) [80]	اکوسیستم یادگیری الکترونیکی	ارائه‌دهندگان محتوا، مشاوران و زیرساخت‌ها
(Chang V, Guetl C.,2007)	اکوسیستم یادگیری الکترونیکی	با تمرکز روی (1) جوامع یادگیری - از نظر آنها یادگیرندگان به همراه سایر ذینفعان مانند مدرسین، الگوی اکوسیستم یادگیری را باریک‌تر در یادگیری الکترونیکی بطور خاص در رابطه با ابتکارات آموزش در بنگاه‌های کوچک و متوسط به‌کار گرفتند، مدرسین، ارائه‌دهندگان محتوا، کارشناسان آموزشی و فناوری اطلاعات (IT) پشتیبانی و مدیریت. (2) ابزارهای یادگیری و فناوری - مانند asan LMS؛ و (3) شرایط اکوسیستم - مانند - فرهنگی و جامعه شناختی تأثیرات و خواسته‌های صنعت یا سیاست دولت.
(Eswari PRL.,2011) [81]	اکوسیستم یادگیری الکترونیکی	شامل "ذینفعان، پورتال‌های یادگیری الکترونیکی، زیرساخت‌ها و فرایندهای فناوری اطلاعات و ارتباطات"
(Selvi. S.T, Kaleel. D, Chinnaiah. V.,2012) [82]	اکوسیستم یادگیری الکترونیکی	شامل مجموعه برنامه‌های کاربردی و فرایندها مانند کلاس مجازی، یادگیری مبتنی بر وب و مبتنی بر کامپیوتر و همکاری‌های دیجیتال است. محتوا با استفاده از ماهواره، تلویزیون‌های تعاملی، اینترنت، اینترانت یا اکسترانت، صدا، نوار ویدیویی و لوح فشرده CD)) تحویل داده می‌شود
(Lohmosavi V, Nejad AF, Hosseini EM.,2013) [83]	اکوسیستم یادگیری الکترونیکی	"ارائه‌دهندگان، مشاوران و زیرساخت‌ها".
(Cowley, J., Chanley, S., Downes, S., Holstrom, L., Ressel, D., Seimens, G. and Weisburgh, M.,2002)	اکوسیستم یادگیری الکترونیکی	محیط - مهارت‌های تدریس - مهارت‌های موضوع- پشتیبانی - محتوا - مربی - فناوری - سازمان
(J. Reyna,2011 & I. K. Ficheman and R. D. Lopes,2018) [85]	اکوسیستم‌های آموزش و یادگیری دیجیتال (DTLE)	- ایجاد روابط در اکوسیستم. اینها شامل بیوتیک و غیر زنده و همچنین همه عناصر فیزیکی مانند تجهیزات، سخت‌افزار، سیستم عامل‌ها و برنامه‌ها یا نرم‌افزارها و همچنین فناوری‌های شبکه است. این موارد را می‌توان با گروهی از فراگیران، مدرسان یا گروه‌های سازندگان محتوا استفاده کرد.
(Michael Carrier & Highdale Learning,2017)	اکوسیستم‌های آموزش و یادگیری دیجیتال (DTLE)	- فراگیران، نهاد آموزشی، و ذینفعان می‌توانند از ابزارهای جدید یادگیری و مواد در دسترس برای ارائه و به اشتراک‌گذاری

جدول 1 مفاهیم و برخی توصیفات آن را نشان می‌دهد، که به معنای ارائه دامنه‌ای جامع از تعاریف موجود در ادبیات نیست بلکه نمونه‌ای از توصیفات تصویری است که می‌توان برخی از بینش‌های اساسی را از آنها استخراج کرد.

2-12- مدل مفهومی پژوهش:

اصل اساسی در شکل‌گیری و توسعه اکوسیستم کسب وکار، ایجاد ارزش درون اکوسیستم جهت جذب و حفظ اعضا و شناسایی راهی برای تسهیم ارزش درون اکوسیستم است. ایجاد ارزش درون اکوسیستم از طریق نوآوری حاصل می‌شود.

در این پژوهش، مدل مفهومی با جمع‌بندی نظریات با استفاده از روش‌های مرور کتابخانه‌ای (با مطالعه و تلفیق مفاهیم، ادبیات و نظریات مربوط به اکوسیستم، اکوسیستم کسب وکار، اجزای اکوسیستم کسب و کار، اکوسیستم دیجیتال، اکوسیستم‌های کسب و کار دیجیتال و اکوسیستم یادگیری دیجیتال و اکوسیستم آموزش الكترونيكي)، نظرات خبرگان، كارشناسان و مصاحبه‌شوندگان و با بررسی مطالعات صورت گرفته در کسب وکارهای دیجیتال و آموزش الکترونیکی (آموزش مجازی) و مطالعات حاصل از فعالان در حوزه کسب وکارهای الکترونیکی آموزشی و بازنگری تحقیقات مرتبط، ابعاد، عوامل و مؤلفه‌های تأثیرگذار بر طراحی مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی به صورت جدول 2 بیان شده است، انتخاب شده و براي طراحی پرسشنامه و شاخص‌هاي مربوطه استفاده گردیده است و برای تحقق بخشیدن به یک نمایشگر گرافیکی از مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی در نظر گرفته شده است.

جدول 2- ابعاد و مؤلفه‌های اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی

سازماني

Organizational

فناوری:

زیرساخت

Technology Infrastructure

آموزشي

Educational

ذينفعان،:

بازارها و مشتریان

Stakeholders,: Markets and Customers

سواد اطلاعاتي

Information literacy

محيطي

Environmental

زیرساخت فرهنگی و اجتماعی: فرهنگ

Social and cultural infrastructure: culture

زیرساخت دولتی و قوانین و مقررات: حاکمیت

Government Infrastructure and Laws: Governance

نوآوري

Innovation

افراد:

استعدادها

people:talents

پشتيباني

support

ارزشیابی

assessment

زیرساخت تجاری

Commercial Infrastructure

شبکه‌ها و تعاملات

Networks and Interactions

سرمایه::

مساعدت‌های مالی

Capital: Financial Aid

2-13- مدل مفهومی اکوسیستم کسب و کارهای دیجیتال با رویکرد آموزشی:

ادبیات فوق دو مفهوم: اکوسیستم کسب وکار دیجیتال و اکوسیستم یادگیری دیجیتال (الکترونیکی) را ادغام می‌کند: اکوسیستم کسب و کارهای دیجیتال با تمرکز بر سازمان و نقش نهادها و زیرساخت دیجیتال و مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده آن و اکوسیستم آموزش و یادگیری الکترونیکی (اکوسیستم یادگیری دیجیتال) با تمرکز بر زیرساخت‌های آموزش و یادگیری الکترونیکی و زیرساخت‌های اینترنت و کاربران.

ادغام نظریات، و مدل‌های فوق به ما کمک می‌کند تا با درک بهتر عوامل و کاربران که بینش رفتار فردی و اجتماعی مصرف‌کننده را در بر می‌گیرند، چارچوب اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی³⁹ را استخراج نمائیم.

$C:\Users\Talayeh System\Desktop\Untitled.png$

شکل 1- مدل مفهومی پیشنهادی اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی

3- روش‌شناسی پژوهش

3-1- نوع و روش تحقيق

این مطالعه شامل دو مرحله کیفی (مطالعات کتابخانه‌ای و مصاحبه با خبرگان) و کمی (پرسشنامه) است .از آنجا كه در پژوهش حاضر به منظور طراحی و تبیین مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی، از روش‌های مرور کتابخانه‌ای، نظرات خبرگان، كارشناسان و مصاحبه‌شوندگان به صورت كيفي و کمی استفاده مي‌گردد، لذا این پژوهش از نظر جهت‌گیری، بنیادی و از نظر هدف، اکتشافی است در اين راستا پژوهش حاضر با به‌كارگيري رویکرد توصیفی- همبستگی برای مرحله کمی به تحليل داده‌ها مي‌پردازد.

3-2- جامعه آماري تحقيق:

جامعه آماری این تحقیق کلیه کسب وکارهای الکترونیکی کوچک و متوسط حاضر در حوزه آموزش مجازی است و هدف پرسش سؤالات از حدود 800 نفر از مالکان، مدیران عالی و سطوح میانی کارآفرینان نوپا (مالکان و مدیران مؤسس)، خبرگان و فعالان و متخصصان داخلی کسب‌وکارهای الکترونیکی که در طراحی، ایجاد، استقرار و اداره کسب‌وکارهای الكترونيكي حوزه آموزش مجازی فعال بودند و 12 فرد خبره در زمينه مدل‌های کسب وکار الكترونيكی در حوزه آموزش مجازی بوده است. در پژوهش حاضر، کسب وکارهای الکترونیکی کوچک و متوسط در حوزه آموزش مجازی بر‌اساس تعریف وزارت صنعت، معدن و تجارت (شرکت‌های کمتر از 50 نفر) مطالعه شده‌اند. همچنین مطابق با تعریف دیده‌بان جهانیِ کارآفرینی ازکسب وکارهای جدید و نوظهورکه تا زمان انجام مطالعه میدانی، کمتر از 42 ماه از تاریخ ایجاد کسب‌وکار آنان سپری شده بود [87].

ویژگی مشترک همه این افراد خبره مصاحبه‌شونده (حداقل) 1 سال تجربه در سطوح ارشد مدیریت اداری و در سطح ميانی مدیران اجرایی و بخش‌ای IT و مرتبط با IT‌، و یا اساتید دانشگاه آگاه در این زمينه بوده است. همچنين در 4 مورد از این 12شرکت، مدیرعامل مؤسس شرکت بوده است. سطح تحصيلات جامعه پاسخگو % 5/12 دکترا، ٪5/52 کارشناسی‌‌ارشد و ٪35 مدرک کارشناسی بوده است.

3-3- روش نمونه‌گيري و تعيين حجم نمونه

با توجه به اطلاعات مرکز توسعه تجارت الکترونیک وزارت صنعت، معدن و تجارت تعداد کسب وکارهای اینترنتی حوزه آموزش مجازی‌داری نماد اعتماد الکترونیکی تا شهریور سال 1399 بالغ بر 6000 کسب‌وکاراست [88]. لذا با توجه به بررسی تحقیقات پیشین، از روش نمونه‌گیری در دسترس جهت نمونه‌گیری استفاده شده است. با توجه به محدود‌بودن حجم جامعه به حدود 800 نفر با توجه به جدول مورگان 260 پرسشنامه توزیع که 259 پرسشنامه صحیح و قابل بررسی جمع‌آوری شد.

3-4- ابزار جمع‌آوري داده‌هاي پژوهش:

در پژوهش حاضر برای جمع‌آوری اطلاعات، از روش‌های مختلفی از جمله مطالعات صورت گرفته در داخل و خارج از کشور، کتب و مقالات داخلی و خارجی، جستجوی منابع از طریق اینترنت و مصاحبه با کارشناسان و مدیران استفاده گردید.‌ علاوه بر روش‌هايي كه براي مرور مطالعات گذشته و بررسي نظريات موجود به‌كار گرفته شده، از پرسشنامه به منظور دستيابي به اطلاعات مورد نياز استفاده شد.

3-5- روايي ابزار اندازه‌گيري در پژوهش:

در استفاده از تکنیک معادلات ساختاری ابتدا می‌بایست از روایی همگرایی، پایایی سازه‌ها، روایی واگرایی، برازش مناسب مدل و قدرت پیش‌بینی مدل اطمینان حاصل نمود بدین منظور در تحقيق حاضر از شاخص میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE) جهت بررسی روایی یا اعتبار همگرا از روش فورنل و لارکر برای بررسی روایی واگرایی استفاده شد.

3-6- پايايي ابزار اندازه‌گيري در پژوهش:

در تحقيق حاضر براي ارزيابي پايايي پرسشنامه از روش ضريب پايايي آلفاي كرونباخ و روش پایایی ترکیبی نیز برای اندازه‌گیری پایایی، از ضرایب تعیین و استون گیزر برای برازش مناسب مدل و قدرت پیش‌بینی مدل و از ضریب GOF برای مناسبت کلی مدل استفاده شد.

4- یافته‌های پژوهش

4-1- تحلیل داده‌ها و بررسی روابط

در بخش یافته‌های استنباطی و آزمون فرضیه‌ها، از تکنیک تحلیل عاملی تأییدی و تکنیک مدل‌یابی معادلات ساختاری استفاده شد. در این پژوهش به کمک نرم‌افزار SmartPLS2 داده‌ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. حداکثر سطح خطای آلفا جهت آزمون فرضیه‌ها 05/0 در نظر گرفته شد.

در استقاده از تکنیک معادلات ساختاری ابتدا می‌بایست از روایی همگرایی، پایایی سازه‌ها، روایی واگرایی، برازش مناسب مدل و قدرت پیش‌بینی مدل اطمینان حاصل نمود. بدین منظور از شاخص میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE) جهت بررسی روایی یا اعتبار همگرا استفاده شد. از روش آلفای کرونباخ و روش پایایی ترکیبی نیز برای اندازه‌گیری پایایی، از روش فورنل و لارکر برای بررسی روایی واگرایی، از ضرایب تعیین و استون گیزر برای برازش مناسب مدل و قدرت پیش‌بینی مدل و از ضریب GOF برای مناسبت کلی مدل استفاده شد.

مقادیر میانگین واریانس استخراج‌شده، آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی مقادیر مناسب و قابل قبولی را برای هر یک از سازه‌ها نشان می‌دهد (جدول 3) مطابق نتایج بدست آمده می‌توان روایی و پایایی تمامی سازه‌ها را مورد قبول دانست.

جدول 3- میانگین واریانس استخراج‌شده، پایایی ترکیبی و آلفای کرونباخ سازه‌های تحقیق

علامت اختصاری در مدل	سازه	متوسط واریانس استخراجی (5/0<AVE)	پایایی ترکیبی (7/0<CR)	آلفای کرونباخ (7/0<)
CFA	سرمایه، مساعدت‌های مالی	583/0	822/0	733/0
NI	شبکه‌ها و تعاملات	697/0	873/0	784/0
CI	عوامل تجاری	566/0	794/0	717/0
AS	ارزشیابی	598/0	854/0	773/0
SU	پشتیبانی	551/0	828/0	731/0
PT	افراد؛ استعدادها	542/0	821/0	711/0
In	نوآوری	545/0	773/0	709/0
GIL	دولت و قوانین و مقررات	600/0	855/0	771/0
SCI	عوامل فرهنگی و اجتماعی	553/0	799/0	795/0
EF	عوامل محیطی	590/0	815/0	766/0
II	سواد اطلاعاتی	553/0	778/0	702/0
SMC	ذینفعان: بازارها و مشتریان	546/0	714/0	707/0
EdF	عوامل آموزشی	532/0	791/0	705/0
TFI	فناوری؛ زیرساخت‌ها	507/0	723/0	746/0
OF	عوامل سازماني	538/0	733/0	773/0
EBE	اکوسیستم کسب و کار دیجیتال با رویکردی آموزش الکترونیکی	516/0	723/0	772/0

جدول 4 ماتریس بررسی روایی واگرایی مدل را نشان می‌دهد. خانه‌های این ماتریس حاوی مقادیر ضرایب همبستگی بین سازه‌ها (ضرایب پایین مثلث) و جذر مقادیر متوسط واریانس استخراجی مربوط به هر سازه (روی قطر اصلی) می‌باشد. با توجه به اینکه مقادیر روی قطر اصلی از مقادیر پایین مثلث ماتریس بزرگ‌تر می‌باشند لذا روایی واگرایی مدل با روش فورنل و لارکر تأیید می‌شود.

جدول 4- بررسی روایی واگرایی سازه‌های تحقیق با روش فورنل و لارکر

EBE

TFI

EdF

SMC

SCI

GIL

CFA

763/0

CFA

834/0

241/0

752/0

544/0

341/0

773/0

124/0

341/0

742/0

509/0

142/0

185/0

241/0

736/0

354/0

305/0

156/0

134/0

341/0

738/0

111/0

333/0

110/0

134/0

277/0

157/0

774/0

412/0

175/0

409/0

105/0

112/0

266/0

356/0

GIL

743/0

324/0

227/0

222/0

117/0

444/0

152/0

175/0

289/0

SCI

768/0

344/0

258/0

440/0

147/0

450/0

305/0

130/0

255/0

117/0

743/0

244/0

356/0

245/0

478/0

484/0

441/0

110/0

174/0

366/0

189/0

738/0

421/0

322/0

344/0

415/0

204/0

414/0

370/0

105/0

356/0

320/0

402/0

SMC

729/0

241/0

289/0

120/0

399/0

448/0

541/0

222/0

404/0

147/0

089/0

244/0

354/0

EdF

712/0

244/0

263/0

144/0

044/0

122/0

088/0

119/0

117/0

187/0

407/0

446/0

389/0

136/0

TFI

733/0

356/0

320/0

402/0

110/0

174/0

305/0

156/0

134/0

450/0

305/0

130/0

255/0

117/0

415/0

718/0

450/0

123/0

230/0

240/0

231/0

092/0

125/0

254/0

133/0

455/0

501/0

244/0

207/0

105/0

173/0

EBE

جدول 5 ضریب تعیین () [89] سه مقدار 19/0، 33/0 و 67/0 را به‌عنوان ملاک برای مقادیر ضعیف، متوسط و قوی ضریب تعیین معرفی می‌کند [90]. و ضریب استون- گیزر () (ضریب استون- گیزر در مورد سازه‌های درون‌زا سه مقدار 02/0 (ضعیف)، 15/0 (متوسط) و 35/0 (قوی) را تعیین نموده‌اند.) برای متغیر درون‌زای مدل را نشان می‌دهد [91]. ملاحظه می‌شود که ضرایب در حد مطلوب و قابل‌قبول می‌باشند. بنابراین مدل از برازش مناسب و قدرت پیش‌بینی مطلوب و قابل قبولی برخوردار است.

جدول 5- ضریب تعیین () و ضریب استون- گیزر ()

وتزلس و همکاران سه مقدار 01/0، 25/0 و 36/0 را به‌عنوان مقادیر ضعیف، متوسط و قوی برای GOF معرفی نموده‌اند [90].

جدول 6 مقدار GOF برای مدل تحقیق را نشان می‌دهد. ملاحظه می‌شود که ضریب در حد مطلوب و قابل قبولی (520/0) می‌باشند. بنابراین مدل از برازش کلی مناسبی برخوردار است.

جدول 6- شاخص برازش مدل کلی ـ معیار GOF

متغیر درون‌زا مدل	ضریب ضریب تعیین ()	ضریب استون- گیزر ()
کسب و کارهای الکترونیکی آموزشی	586/0	332/0

پس از اینکه از مدل اندازه‌گیری، برازش مدل ساختاری و مطلوب‌بودن مدل کلی تحقیق اطمینان حاصل شد، به روابط بین متغیرها می‌پردازیم و فرضیه‌ها را تحت مدل مفهومی آزمون می‌کنیم.

شکل 2و 3 مدل پژوهش را نشان می‌دهد که شامل ضریب‌تأثیر و مقدار آماره آزمون (t-Value) می‌باشد. مقدار (t-Value) عدد بحرانی بوده و چنانچه بیشتر از 96/1 باشد، نشان از معنی‌داری رابطه در سطح اطمینان 95 درصد و در واقع تأیید فرضیه تحقیق می‌باشد. ضریب تأثیر مقداری بین 1- تا 1 بوده و شدت رابطه بین دو متغیر بر‌اساس فرضیه مطرح‌شده را نشان می‌دهد.

شکل 2- مدل پژوهش (ضرایب تأثیر)

شکل 3- مدل پژوهش (آماره آزمون t جهت بررسی معنی‌داری ضرایب تأثیر)

جدول 7 روابط میان متغیرهای تحقیق را بر‌اساس فرضیات مطرح‌شده نشان می‌دهد. گزارش جامع فرضیات به شرح زیر است.

سرمایه، مساعدت‌های مالی بر کسب‌وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 225/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

شبکه‌ها و تعاملات بر کسب‌وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 276/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

عوامل تجاری بر کسب وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 197/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

ارزشیابی بر کسب‌وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 115/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

پشتیبانی بر کسب‌وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 134/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

افراد؛ استعدادها بر کسب وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 310/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

نوآوری بر کسب وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 149/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

دولت و قوانین و مقررات بر کسب وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 289/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

عوامل فرهنگی و اجتماعی بر کسب وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 339/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

عوامل محیطی بر کسب وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 243/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

سواد اطلاعاتی بر کسب وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 296/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

ذینفعان: بازارها و مشتریان بر کسب وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 260/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

عوامل آموزشی بر کسب وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 163/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

فناوری؛ زیرساخت‌ها بر کسب وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 357/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

عوامل سازماني بر کسب وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی با ضریب 186/0 دارای تأثیر معنی‌داری (96/1t>) می‌باشد (تأیید رابطه).

جدول 7- ضرایب تأثیر، مقدار آماره آزمون و نتایج روابط مدل مفهومی

متغیرهای مدل	communalities	ضریب تعیین ()			GOF
سرمایه، مساعدت‌های مالی	483/0		463/0	586/0	520/0
شبکه‌ها و تعاملات	697/0
عوامل تجاری	598/0
ارزشیابی	551/0
پشتیبانی	445/0
افراد؛ استعدادها	600/0
نوآوری	566/0
دولت و قوانین و مقررات	542/0
عوامل فرهنگی و اجتماعی	453/0
عوامل محیطی	290/0
سواد اطلاعاتی	353/0
ذینفعان: بازارها و مشتریان	246/0
عوامل آموزشی	432/0
فناوری؛ زیرساخت‌ها	407/0
عوامل سازماني	338/0
کسب و کارهای دیجیتال آموزشی	416/0	586/0

فرضیات (اثرگذاری بر اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی)	ضریب تأثیر	t-Value	نتیجه آزمون
تأثیر سرمایه، مساعدت‌های مالی بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	225/0	285/4	تأیید رابطه
تأثیر شبکه‌ها و تعاملات بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	276/0	899/4	تأیید رابطه
تأثیر عوامل تجاری بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	197/0	018/4	تأیید رابطه
تأثیر ارزشیابی بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	115/0	811/2	تأیید رابطه
تأثیر پشتیبانی بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	134/0	019/3	تأیید رابطه
تأثیر افراد؛ استعدادها بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	310/0	890/5	تأیید رابطه
تأثیر نوآوری بر بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	149/0	240/3	تأیید رابطه
تأثیر دولت و قوانین و مقررات بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	289/0	059/5	تأیید رابطه
تأثیر عوامل فرهنگی و اجتماعی بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	339/0	414/6	تأیید رابطه
تأثیر عوامل محیطی بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	243/0	610/4	تأیید رابطه
تأثیر سواد اطلاعاتی بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	296/0	616/5	تأیید رابطه
تأثیر ذینفعان: بازارها و مشتریان بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	260/0	278/4	تأیید رابطه
تأثیر عوامل آموزشی بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	163/0	550/3	تأیید رابطه
تأثیر فناوری؛ زیرساخت‌ها بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	357/0	816/6	تأیید رابطه
أثیر عوامل سازماني بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی	186/0	820/3	تأیید رابطه

با توجه به ضرایب تأثیر در روابط مطرح‌شده در مدل مفهومی اهمیت و رتبه مؤلفه‌های تعریف‌شده در اثرگذاری بر کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی به شرح زیر است: 1- فناوری؛ زیرساخت‌ها 2- عوامل فرهنگی و اجتماعی 3- افراد؛ استعدادها 4- سواد اطلاعاتی 5- دولت و قوانین و مقررات 6- شبکه‌ها و تعاملات 7- ذینفعان: بازارها و مشتریان 8- عوامل محیطی 9- سرمایه، مساعدت‌های مالی 10- عوامل تجاری 11- عوامل سازماني 12- عوامل آموزشی 13- نوآوری 14- پشتیبانی 15- ارزشیابی.

5- نتیجه‌گیری و پیشنهادات:

هدف این تحقیق طراحی مدل اکوسیستم کسب وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی (کسب وکارهای دیجیتال آموزشی) بوده است با توجه به پیشینه تحقیق و نظر خبرگان در قالب 15 بعد (1- فناوری؛ زیرساخت‌ها 2- عوامل فرهنگی و اجتماعی 3- افراد؛ استعدادها 4- سواد اطلاعاتی 5- دولت و قوانین و مقررات 6- شبکه‌ها و تعاملات 7- ذینفعان: بازارها و مشتریان 8- عوامل محیطی 9- سرمایه، مساعدت‌های مالی
10- عوامل تجاری 11- عوامل سازماني 12- عوامل آموزشی 13- نوآوری 14- پشتیبانی 15- ارزشیابی) انتخاب شدند که با نتایج تحقیقات [11]، [12]، [17]، [23]، [25]، [41]، [50]، [51]، [58]، [60]، [67،66]، [67]، [71]، [75،79،77،76]، [80]، [81]، [82]، [83]، [85] همخوانی دارد.

چون در بیشتر مطالعات صورت گرفته در زمینه اکوسیستم کسب و کارهای دیجیتال و اکوسیستم یادگیری الکترونیکی تابه حال، ابعاد مشخصی مانند، ابعاد فردی، ساختاری و محیطی برای اکوسیستم کسب و کار دیجیتال یا اکوسیستم یادگیری دیجیتال در نظر گرفته شده است که هر کدام از این ابعاد شامل مؤلفه‌های خاصی می‌شوند، اما در این پژوهش محقق اکوسیستم کسب وکار دیجیتال آموزشی را در ابعاد فردی، گروهی، ساختاری، فرهنگی، محیطی، نهادی و غیره در قالب ابعاد 15گانه که نوعی نوآوری نسبت به تحقیقات پیشین است، مورد بررسی قرارداد و سعی بر این بود که الگوی متناسب و کاملی منطبق بر اکوسیستم کارآفرینی در کشور ارائه شود. از طرفی اجزای اکوسیستم کسب و کار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی با توجه به اکوسیستم کارآفرینی در کشور شناسایی شد و الزامات تحقق این اکوسیستم با تأکید بر اکوسیستم کارآفرینی کشور تبیین و بررسی شد.

لذا با توجه به مفاهیم فوق و با عنایت به اینکه شکاف قابل توجهی در مفهوم‌سازی اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی وجود دارد، این مقاله یک چارچوب مفهومی اکوسیستم کسب‌وکار الکترونیکی آموزشی در عصر دیجیتال را با تلفیق دو مفهوم: اکوسیستم کسب‌وکار دیجیتال و اکوسیستم یادگیری دیجیتال (الکترونیکی) معرفی می‌کند (شکل 4). ادغام این دو اکوسیستم به ما کمک می‌کند تا بهتر بتوانیم عوامل و کاربران را که بینش رفتار فردی و اجتماعی مصرف‌کننده را در بر می‌گیرند، درک کنیم: اکوسیستم کسب و کارهای دیجیتال با تمرکز بر سازمان و نقش نهاد‌ها و زیر‌ساخت دیجیتال و مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده آن و اکوسیستم آموزش و یاد‌گیری الکترونیکی (اکوسیستم یادگیری دیجیتال) با تمرکز بر زیرساخت‌های آموزش و یادگیری الکترونیکی و زیرساخت‌های اینترنت و کاربران.

شکل 4- چارچوب مفهومی اکوسیستم کسب وکار دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی

در نتیجه با تلفیق مفاهیم اکوسیستم کسب‌وکار دیجیتال و اکوسیستم آموزش و یادگیری الکترونیکی مدل و مفهوم جدیدی از "اکوسیستم کسب و کار دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی" پیشنهاد و معرفی می‌گردد (شکل 5). شکل 2و 3 مدل پژوهش را نشان می‌دهد که شامل ضریب تأثیر و مقدار آماره آزمون (t-Value) می‌باشد. شکل 5 به‌عنوان یک مدل اکوسیستم جدید در شرایط بومی ایران به‌عنوان مدل اکوسیستم کسب‌وکار دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی می‌تواند مورد توجه و استفاده برنامه‌ریزان، تصمیم‌گیرندگان و مدیران و کارآفرینان امر در زمینه ایجاد، رشد و توسعه این‌گونه کسب وکارها قرار گیرد. سایت‌های فرادرس و فرانش و ... که به‌عنوان یک مدل کسب‌وکار الکترونیکی در زمینه ارائه خدمات آموزشی در بستر اینترنت و فناوری اطلاعات هستند، می‌توانند مثال‌های بارز از کسب‌وکارهای الکترونیکی آموزشی در ایران باشند. بنابراین با توجه به ضرایب تأثیر در روابط مطرح‌شده در مدل مفهومی، اهمیت و رتبه ابعاد تعریف‌شده در اثرگذاری بر اکوسیستم کسب‌وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی (کسب‌وکارهای الکترونیکی آموزشی) مبتنی بر ابعاد و مفاهیم استخراج‌شده و براساس این چارچوب، براي طراحی اکوسیستم کسب‌وکار دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی "ابعاد و عوامل:
1- فناوری؛ زیرساخت‌ها 2- عوامل فرهنگی و اجتماعی 3- افراد؛ استعدادها 4- سواد اطلاعاتی 5- دولت و قوانین و مقررات 6- شبکه‌ها و تعاملات 7- ذینفعان: بازارها و مشتریان 8- عوامل محیطی 9- سرمایه، مساعدت‌های مالی 10- عوامل تجاری 11- عوامل سازماني 12- عوامل آموزشی 13- نوآوری 14- پشتیبانی 15- ارزشیابی به ترتیب اهمیت و رتبه آنها در اثرگذاری بر اکوسیستم مورد توجه قرار گرفته است (شکل 5). نتایج این مقاله نشان داد که خبرگان همه عوامل و ابعاد اکوسیستم کسب‌وکار دیجیتال در همه ابعاد )1- فناوری؛ زیرساخت‌ها 2- عوامل فرهنگی و اجتماعی 3- افراد؛ استعدادها 4- سواد اطلاعاتی 5- دولت و قوانین و مقررات 6- شبکه‌ها و تعاملات 7- ذینفعان: بازارها و مشتریان 8- عوامل محیطی 9- سرمایه، مساعدت‌های مالی 10- عوامل تجاری 11- عوامل سازماني 12- عوامل آموزشی 13- نوآوری 14- پشتیبانی 15- ارزشیابی( را مهم دانسته‌اند و براساس نظرات خبرگان فناوری؛ زیرساخت‌ها بالاترین اهميت را بين عوامل و ابعاد اکوسیستم کسب‌وکار دیجیتال دارد و ارزشیابی پایين‌ترین اهميت را در بين عوامل و ابعاد اکوسیستم کسب‌وکار دیجیتال دارد.

شکل 5- مدل "اکوسیستم کسب وکار دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی"

هدف دیگر این مطالعه یافتن راه پیشرفتی در پژوهش در مورد اکوسیستم‌های کسب و کار دیجیتال و اکوسیستم یادگیری دیجیتال و ترکیب این اطلاعات برای اهداف تجاری با استفاده از اطلاعات مربوط به اکوسیستم‌های تجاری و ارائه مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی است.

بر این اساس، این مطالعه، می‌تواند به‌عنوان چارچوبی برای اجرای فناوری‌های آموزشی نوظهور در چارچوب کسب‌وکار دیجیتال استفاده شود و نقش یک کسب وکار الکترونیکی آموزشی را در درون مدل برجسته نماید در عین حال، به ما کمک می‌کند تا تلفیق فناوری‌های آموزشی را به گونه‌ای تنظیم کنیم که تمام عوامل آموزش الکترونیکی (و ارتباطات آنها، نه تنها مؤلفه‌ها) را در بستر فناوری اطلاعات در قالب یک کسب‌وکار اینترنتی به‌طور کامل در نظر بگیرد.

دلیل اینکه تصویری از یک اکوسیستم انتخاب شده است، تأکید بر مفهوم یک سیستم زنده، در حال تحول و پویا است. هدف این است که خوانندگان فکر کنند که چگونه کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی و با فناوری آموزشی متناسب با نیاز خاص خود است و اگر و چگونه، در جهت رفع نیازهای جامعه خدمت می‌کند.

ارائه مدلی جامع‌تر نسبت به پژوهش‌هاي پيشين كه دقيقاً تأكيد بر پياده‌سازي اکوسیستم کسب‌وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی دارد ازجمله نتايج مهم تئوريک اين پژوهش محسوب می‌شود، زيرا با توجه به نوپا‌بودن پياده‌سازي اين سامانه‌ها، کارآفرینان این حوزه نيازمند مدلی مناسب شرايط موجود می‌باشند و اين مدل می‌تواند در آينده مطابق صنايع متفاوت توسعه يابد.

بنابراین در مدلی که برای اکوسیستم کسب‌وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی ارائه می‌شود، به زيرساخت‌های مربوطه در توسعه کسب وکارهای‌ دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی توجه می‌گردد. اين زير‌ساخت‌ها عموماً در بستر اقتصاد و تجارت و با پشتيبانی دولت بوجود می‌آيند. در واقع زير‌ساخت‌های فناوری؛ فرهنگی و اجتماعی، استعدادها، سواد اطلاعاتی، دولت و قوانین و مقررات، شبکه‌ها و تعاملات، بازارها و مشتریان، عوامل محیطی، مساعدت‌های مالی، عوامل تجاری، عوامل سازماني، عوامل آموزشی، نوآوری، پشتیبانی و ارزشیابی زمينه و بستر اوليه را برای توسعه کسب وکارهای دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی بوجود می‌آورند. در نتیجه این مقاله چارچوب نظری سیستم‌های چند منظوره را برای درک بهتر اکوسیستم کسب و کار دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی فراهم می‌کند. سرانجام این چارچوب می‌تواند یک دستاورد تحقیقاتی جدید برای پر‌کردن شکاف در درک ما از اکوسیستم کسب و کار دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی باشد.

5-1- پیشنهادات کاربردی و عملیاتی:

در ادامه در راستای نتایج تحقیق، پیشنهادهای ذیل ارائه می‌گردد:

1- مشخص‌کردن نیازهای کسب وکار: اولین قدم برای ایجاد اکوسیستم کسب‌وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی، فرایند برنامه‌ریزی است که به منظور ترسیم زیرساخت‌های فناوری اطلاعات سازمان (IT) و ارزیابی محیط توسعه، ساختار سازمانی، وابستگی‌های فناوری و معماری کلی طراحی شده است.

این روند باید با تدوین راهبرد آموزش الکترونیکی در سطح کلان آغاز شود تا نقشه‌راه را برای ایجاد کسب‌وکار دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی فراهم کند. این امر می‌تواند با در نظر گرفتن موقعیت فعلی در بازار از جمله فرصت‌ها و چالش‌های ناشی از یادگیری الکترونیکی حاصل شود.

برای به‌دست آوردن بهترین راه‌حل آموزش الکترونیکی برای برآورده‌کردن نیازهای ما، شناسایی نیازهای کسب‌وکار، تعیین فرایند انتخاب و تعیین معیارها حائز اهمیت است. باید اهداف اکوسیستم کسب‌وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی را شناسایی و تعیین کرد و مراحل لازم برای دستیابی به آن اهداف را قبل از خرید و استقرار فناوری و تشویق آن برای حل یک چالش تجاری بیان نمود.

2- انتخاب زیرساخت مناسب: صنعت آموزش الکترونیکی در حال پیشرفت است. برای کمک به کسب‌وکارهای دیجیتال مبتنی بر یادگیری الکترونیکی که بتواند پایدار باشد، باید به‌طور مداوم با آخرین اطلاعات در مورد فناوری‌های نوظهور به روز شویم. یک اکوسیستم کسب‌وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی باید با زیرساخت و فناوری اقتصادی صحیح ساخته شود، که کارایی و ویژگی‌های آموزش را از لحاظ اقتصادی در مقایسه با سایر سیستم‌ها به صورت خودکار داشته باشد تا بتواند موفق باشد.

3- پیشنهاد می‌گردد با توجه به نتایح تحقیق به 1- ابعاد فناوری؛ زیرساخت‌ها 2- عوامل فرهنگی و اجتماعی 3- افراد؛ استعدادها 4- سواد اطلاعاتی که دریافته‌ها و نتایج تحقیق از اولویت و اهمیت بالاتری برخوردار هستند در شناسایی مؤلفه‌ها و شاخص‌های آنها و تحقق و پیاده‌سازی آنها در اکوسیستم این‌گونه کسب‌وکارها مورد توجه و دقت و حمایت لازم از طرف مجریان و کارآفرینان و مدیران مربوطه قرار گیرد.

4- با توجه به اینکه ابعاد نوآوری، پشتیبانی و ارزشیابی در نتایج تحقیق از اولویت و اهمیت پائین‌تری نسبت به سایر ابعاد اکوسیستم مورد توجه قرار گرفته است در‌حالی‌که اهمیت و ضرورت آنها در اکوسیستم این‌گونه کسب‌وکارها احساس می‌گردد لازم است از طرف مسئولین امر و مدیران و کارآفرینان این‌گونه کسب‌وکارها با فرهنگ‌سازی و شناسایی الزامات و زیرساخت‌ها و معرفی مؤلفه‌ها و شاخص‌های ابعاد مربوطه در توجه‌دادن و اهمیت ابعاد مربوطه به بازیگران و ذینفعان اکوسیستم با تهیه و تدوین برنامه‌های عملیاتی تلاش‌ها و اقدامات هدفمند صورت گیرد.

5- پشنهاد می‌گردد با توجه به روند پیاده‌سازی و توسعه این‌گونه کسب‌وکارها با توجه به روند رشد فناوری در بستر وب پژوهشی درخصوص طراحی مدل اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال با رویکرد آموزشی انجام گیرد تا با شناسایی ابعاد اکوسیستم مربوطه روند رشد و توسعه کارآفرینی آموزشی در بستر وب با توجه به اهمیت و ضرورت آن خصوصاً در شرایط بحرانی نظیر همه‌گیری بیماری covid-19 تسریع گردد.

6- توصیه می‌گردد با توجه به نیاز جامعه به مراکز مشاوره آنلاین پژوهشی هم درخصوص طراحی مدل اکوسیستم کسب‌وکارهای دیجیتال با رویکرد مشاوره الکترونیکی صورت گیرد تا با شناسایی ابعاد، مؤلفه‌ها و بازیگران و ذینفعان اکوسیستم زمینه ایجاد و توسعه این‌گونه کسب‌و‌کارها در شرایط بومی ایران فراهم گردد.

7- بهبود مداوم برنامه‌ها و زیرساخت‌ها: مهم است که اطمینان حاصل شود که اکوسیستم کسب‌وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی مدیریت و بهینه شده است. پس از ساخت اکوسیستم کسب‌وکارهای دیجیتال مبتنی بر آموزش الکترونیکی، سیستم‌ها برای سازگاری بامحیط آموزش الکترونیکی نیازمند توجه مستمر هستند. لذا پیشنها می‌گردد برنامه‌ها و زیرساخت‌های این‌گونه کسب‌وکارها برای سازگاری بهتر و استفاده بهینه و هدفمند بطور مداوم مورد توجه و بهبود قرار گیرد.

6- مراجع

1- Marchand, D, Wade, M. Digital Business Transformation: Where Is Your Company On The Journey. Perspectives for Managers, [Online]. 187, 1-4. Available at: http://search.proquest.com.ezproxy.hamk.fi/docview/1564227843?ac-countid=27301 [Accessed 2 May 2016], 2014.

2- Ahmed, M, Gurumurthy, R, Khetan, G. Where do you fit in the new digital ecosystem?. Deloitte University Press, [Online]. Available at: https://dupress.deloitte.com/dup-us-en/topics/emerging-technologies/new-digital-ecosystem-technology-media-telecom-industry.html [Accessed 29 October 2016], 2016.

3- Nachira, F. Towards a Network of Digital Business Ecosystems Fostering The Local Development. Tech. rep. Directorate General Information Society and Media, European Commission.url: http://www.digital-ecosystems.org/doc/discussionpaper.pdf, 2002.

4- Moore, J. F. The death of competition:leadership and strategy in the age of business ecosystems, New York, Harper Business, ISBN-10:0887308503, 1996.

5- Evans, N. Digital business ecosystems and platforms: 5 new rules for innovators, [Online]. Available at: http://www.computerworld.com/ar-ticle/3045385/it-management/digital-business-ecosystems-and-platforms-5-new-rules-for-innovators.html [Accessed 14 October 2016], 2016.

6- García-Peñalvo, F. J., Hernández-García, Á., Conde-González, M. Á., Fidalgo-Blanco, Á., Sein-Echaluce Lacleta, M. L., Alier-Forment, M., ... Iglesias-Pradas, S. Learning servicesbased technological ecosystems. In G. R. Alves & M. C. Felgueiras (Eds.), Proceedings of the third international conference on technological ecosystems for enhancing multiculturality (TEEM’15) (Porto, Portugal, October 7–9, 2015) (pp. 467–472). New York: ACM, 2015.

7- Frow, P., McColl-Kennedy, J. R., Hilton, T., Davidson, A., Payne, A., & Brozovic, D. alue propositions: A service ecosystems perspective. Marketing Theory, 14(3), 327–351.doi:10.1177/1470593114534346, 2014.

8- Iansiti, M and R Levien. The Keystone Advantage: What the New Dynamics of Business Ecosystems Mean for Strategy, Innovation, and Sustainability. Harvard Business School Press, 2004.

9- Jansen, S., Finkelstein, A., & Brinkkemper, S. A sense of community: A research agenda for software ecosystems. In 31st International Conference on Software Engineering – Companion Volume (pp. 187–190). Vancouver/Canada: ICSE-Companion 2009, 2009.

10- Metcalfe, S., & Ramlogan, R. Innovation systems and the competitive process in developing economies. The Quarterly Review of Economics and Finance, 48(2), 433–446. doi:10.1016/j.qref.2006.12.021, 2008.

11- Selim. H, “Critical Factors Classification for Firm Adoption of ECommerce”15th Annual IRMA International, New Orleans, 2004, USA, pp. 698-700.

12- García- Peñalvo, F. J., & Alier, M. Learning management system: Evolving from silos to structures. Interactive Learning Environments, 2014, 22(2), 143–145. doi:10.1080/10494820.2014.884790.

13- Kraus, S., Palmer, C., Kailer, N., Kallinger, F.L., Spitzer, J., 2018. Digital entrepreneurship: a research agenda on new business models for the twenty-first century. Int. J. Entrepreneur. Behav. Res.

14- Adner, R. Ecosystem as structure: An actionable construct for strategy. Journal of Management, 43(1): 39-58, 2017.

15- Autio, E., Nambisan, S., Thomas, L. D. W., & Wright, M. Digital affordances, spatial affordances, and the genesis of entrepreneurial ecosystems. Strategic Entrepreneurship Journal, 12(1): 72-95, 2018.

16- Järvi, K., Almpanopoulou, A., & Ritala, P. Organization of knowledge ecosystems: Prefigurative and partial forms. Research Policy, 47(8): 1523-1537, 2018.

17- Feldman, M., Siegel, D. S., & Wright, M. New developments in innovation and entrepreneurial ecosystems. Industrial and Corporate Change, 2019.

18- Shipilov, A., & Gawer, A. Integrating research on inter-organizational networks and ecosystems. Academy of Management Annals, in press, 2019.

19- Adner, R., & Kapoor, R. Value creation in innovation ecosystems: How the structure of technological interdependence affects firm performance in new technology generations. Strategic Management Journal, 31(3): 306-333, 2010.

20- Autio, E., & Thomas, L. D. W. Value co-creation in ecosystems: Insights and research promise from three disciplinary perspectives. In S. Nambisan, K. Lyytinen, & Y. Yoo (Eds.), Handbook of digital innovation. Cheltenham, UK: Edward Elgar, 2019.

21- Iansiti, Marco, and Roy Levien. The Keystone Advantage: What the New Dynamics of Business Ecosystems Mean for Strategy, Innovation, and Sustainability. Boston, MA: Harvard Business School Pr, 2004.

22- Hagel, J., Brown, J.S. & Davison, L, Shaping Strategy in a World Constant Disruption. Harvard Business Review, 80-89, 2008.

23- Lyer, B., et al. "managing in a small world ecosystem: some lesson from the software sector" Californial management review 48 (3): 28-47, 2006.

24- Dobson, P.W. “Competing, Countervailing and Coalescing Forces:the Economics of Intra- and Interbusiness System Competition", Antitrust Bulletin, 51 (1), pp.175-193.06, 2006.

25- Mangrove. "Our Vision - Understanding the Ecology of Business". [Online]. Available: http://www.click4systems.com/corpvision.htm. [15 July 2011], 2001.

26- Kandiah, Gajen, and Sanjiv Gossain. Reinventing Value: The New Business Ecosystem. Strategy & Leadership 26 (5): 28–33, 1998.

27- Makinen, Saku J., and Ozgur Dedehayir. Business Ecosystem Evolution and Strategic Considerations:A Literature Review. Paper presented at 2012 18th International ICE Conference on Engineering, Technology and Innovation (ICE), IEEE, Munich, Germany, June 18–20, 2012.

28- Clarysse, Bart, Mike Wright, Johan Bruneel, and Aarti Mahajan. Creating Value in Ecosystems: Crossing the Chasm between Knowledge and Business Ecosystems. Research Policy 43 (7):1164–1176, 2014.

29- Rong, Ke, Wu Jinxi, Yongjiang Shi, and Liang Guo. Nurturing Business Ecosystems for Growth in a Foreign Market: Incubating, Identifying and Integrating Stakeholders. Journal of International Management 21 (4): 293–308, 2015.

30- Winter, Juha, Sandro Battisti, Thommie Burstr [30] m, and Sakari Luukkainen. Exploring the Success Factors of Mobile Business Ecosystems. International Journal of Innovation and Technology Management.https ://doi.org/10.1142/S0219 87701 85002 68, 2017.

31- Iansiti, Marco, and Roy Levien. The Keystone Advantage: What the New Dynamics of Business Ecosystems Mean for Strategy, Innovation, and Sustainability. Boston, MA: Harvard Business School Pr, 2004.

32- Shi, Xianwei, and Yongjiang Shi. Unpacking Entrepreneurial Ecosystem Health. Academy of Management Proceedings (1): 16215, 2017.

33- Lu, Chao, Ke Rong, Jianxin You, and Yongjiang Shi. Business Ecosystem and Stakeholders’ Role Transformation: Evidence from Chinese Emerging Electric Vehicle Industry. Expert Systems with Applications 41 (10): 4579–4595, 2014.

34- Iansiti, M., & Levien, R.Strategy as ecology. Harvard business review, 82(3), 2004.

35- Liu, Gordon, and Ke Rong. The Nature of the Co-Evolutionary Process Complex Product Development in the Mobile Computing Industry’s Business Ecosystem. Group & Organization Management 40 (6): 809–842, 2015.

36- Rong, Ke, Yongjiang Shi, and Yu. Jiang. Nurturing Business Ecosystem to Deal with Industry Uncertainties.

37- Kleiner, G.(2019). Ecosystem Economics: Looking to the future. Econ. Revival Russ. 59, 40–45, 2013.

38- Peltoniemi, M. Preliminary theoretical framework for the study of business ecosystems, E: CO 8 (1) 10–19, 2006.

39- Rong K., Wu J., Shi Y., and Guo L. Nurturing business ecosystems for growth in a foreign market: Incubating, identifying and integrating stakeholders, Journal of International Management, in press, 2015.

40- Mooer, J.F. The Death of Competition: Leadership and Strategy in the Age of Business Ecosystem; Harper Business, 1996: New York, NY, USA.

41- Anggraeni, E. Den Hartigh, E.; Zegveld, M. Business Ecosystem as a Perspective for Studying the Relations between Firms and their Business Networks. In Proceedings of the ECCON 2007 Annual Meeting, Basel, Switzerland, 3–7 September 2017; pp.1–28, 2017.

42- Fors, A. C. The Ontology of the Subject in Digitalization. In Handbook of Research on Technoself: Identity in a Technological Society; Information Science Reference: Hershey, PA, USA; pp. 45–63, 2013.

43- Yoo, Y. Computing in everyday life: A call for research on experiential computing. MIS Q, 34, 213–231, 2010.

44- Yoo, Y.; Henfridsson, O.; Lyytinen, K The New Organizing Logic of Digital Innovation: An Agenda for Information Systems Research. Inf. Syst. Res. 21, 724–735, 2010.

45- Pavitt, K. Sectoral patterns of technical change: Towards a taxonomy and a theory. Res. Policy, 13,343–373, 1984.

46- Archibugi, D. Pavitt’s taxonomy sixteen years on: A review article. Econ. Innov. New Technol. 10,415–425, 2001.

47- Li, W.; Badr, Y.; Biennier, F. Digital ecosystems: Challenges and prospects. In Proceedings of the International Conference on Management of Emergent Digital EcoSystems, Addis Ababa, Ethiopia, 28–31 October 2012; ACM: New York, NY, USA; pp. 117–122، 2012.

48- Planing, P. Will digital boost circular? Evaluating the impact of the digital transformation on the shift towards a circular economy. Int. J. Manag. Cases, 19, 22–31, 2017.

49- Veit, D. Clemons, E.; Benlian, A.; Buxmann, P.; Hess, T.; Spann, M.; Kundisch, D.; Leimeister, J.M.; Loos, P. Business Models - An Information Systems Research Agenda. Bus. Inf. Syst. Eng. 6, 45–53, 2014.

50- Weill, P.; Woerner, S.L.Optimizing your digital businessmodel.MIT SloanManag. Rev. 54, 71–78., 2013.

51- Tilson, D., Lyytinen, K., & Sørensen, C. Research commentary-digital infrastructures: the missing IS research agenda. Information Systems Research, 21(4), 748–759, 2010.

52- Henfridsson, O., & Bygstad, B. The generative mechanisms of digital infrastructure evolution. MIS Quarterly, 37(3), 907–931, 2013.

53- Spulber, D.F. The economics of markets and platforms. J. Econ. Manag. Strateg. 28, 159–172, 2019.

54- Song, A.K. The Digital Entrepreneurial Ecosystem—A critique and reconfiguration. Small Bus. Econ. 53, 569–590, 2019.

55- Schwab, K. Fourth Industrial Revolution; World Economic Forum: Geneva, Switzerland; p. 138, 2016.

56- García-Villaverde, P.M.; Elche, D.; Martínez-Pérez, Á. Understanding pioneering orientation in tourism clusters: Market dynamism and social capital. Tour. Manag. 76, 103966, 2020.

57- Li, W., Badr, Y., & Biennier, F. Digital ecosystems: challenges and prospects. In proceedings of the international conference on management of Emergent Digital EcoSystems (pp. 117–122), 2012.

58- Dini, P and A Nicolai. “A Scientific Foundation for Digital Ecosystems”. In: Digital Business Ecosystems.Ed. by F Nachira et al. European Commission, pp. 1–20, 2007.

59- Elia, G.; Margherita, A.; Passiante, G. Digital entrepreneurship ecosystem: How digital technologies and collective intelligence are reshaping the entrepreneurial process. Technol. Forecast. Soc. Chang. 150, 119791. [CrossRef]3–15 June 2005; pp. 908–912, 2020.

60- Dini, P.; Iqani, M.; Mansell, R. The (im) possibility of interdisciplinarity: Lessons from constructing a theoretical framework for digital ecosystems. Cult. Theory Crit. 2011, 52, 3–27, 2011.

61- Trofimov, O.V.; Zakharov, V.Y.; Frolov, V.G. Ecosystems as a way to organize interaction between enterprises in the production sector and the service sector in the conditions of digitalization. Vestn. Lobachevsky State Univ. Nizhni Novgorod. Ser. Soc. Sci. 4, 43–55, 2019.

62- Rumyantseva, S.Y., Korostyshevskaya, E.M. and Samylov, I.O. “Stages of formation and development of the ‘innovation’ concept”, Innovations, Vol. 3 No. 233, pp. 36-46, 2018.

63- Nachira, F. “Towards a network of digital business ecosystems fostering the local Development”, European Commission Discussion Paper. Bruxelles, 2002, retrieved from:http://www.digitalecosystem.org/html/repository/dbe_discussionpaper.pdf, 2002.

64- Moore, J. The Death of Competition: Leadership and Strategy in the Age of Business Ecosystems. Harvard Business School Press, 1996.

65- Nachira et al. Characteristic of Digital Ecosystems / Di-mension of Digital Ecosystem Governance [ONLINE]. Available at: http://www.digital-ecosystems.org/book/2006-4156_PROOF-DCS.pdf [Accessed 30 October 2016], 2007.

66- Briscoe, G. Digital Ecosystems, [Online]. 1-206. Available at: http://arxiv.org/pdf/0909.3423.pdf [Accessed 25 October 2016], 2009.

67- Briscoe, G, Sadedin, S, De Wilde, P. Digital Ecosystems: Ecosys-tem-Oriented Architectures, [Online]. 1-39. Available at: http://arxiv.org/pdf/1112.0204.pdf [Accessed 25 October 2016], 2011.

68- Stanley, J., & Briscoe, G. The ABC of digital business ecosystems. Communications Law - Journal of Computer, Media and Telecommunications Law, 15(1), 1–24, 2010.

69- Herdon, M., Varallyai, L., & Pentek, A.Digital business ecosystem prototyping for SMEs. Journal of Systems and Information Technology, 14(4), 286–301. https://doi.org/10.1108/13287261211279026, 2012.

70- Kohtam€aki, M., Parida, V., Oghazi, P., Gebauer, H. and Baines, T. “Digital servitization business models in ecosystems: a theory of the firm”, Journal of Business Research, Vol. 104, pp. 380-392,doi: 10.1016/j.jbusres.2019.06.027, 2019.

71- Heistracher, T, et al. Pervasive Service Architecture for a Digital Business Ecosystem, [Online]. 1, 1-10. Available at: https://arxiv.org/ftp/cs/papers/0408/0408047.pdf [Accessed 26 October 2016], 2004.

72- Nachira, F, P Dini, and A Nicolai. “A Network of Digital Business Ecosystems for Europe: Roots, Processes and Perspectives”. In: Digital Business Ecosystems. Ed. by F Nachira et al.European Commission, pp. 1–20, 2007.

73- Bogers, M., Zobel, A. K., Afuah, A., Almirall, E., Brunswicker, S., Dahlander, L., Frederiksen, L., Gawer, A., Gruber, M., Haefliger, S., Hagedoorn, J., Hilgers, D., Laursen, K., Magnusson, M. G., Majchrzak, A., McCarthy, I. P., Moeslein, K. M., Nambisan, S., Piller, F. T., Radziwon, A., Rossi-Lamastra, C., Sims, J., & Ter Wal, A. L. J. The open innovation research landscape: Established perspectives and emerging themes across different levels of analysis. Industry and Innovation, 24(1): 8-40, 2017.

74- Von Hippel, E. Horizontal innovation networks by and for users. Industrial and Corporate Change, 16: 293-315, 2007.

75- Clarysse, B., Wright, M., Bruneel, J., & Mahajan, A. Creating value in ecosystems: Crossing the chasm between knowledge and business ecosystems. Research Policy, 43(7): 1164-1176, 2014.

76- Järvi, K., Almpanopoulou, A., & Ritala, P.Organization of knowledge ecosystems: Prefigurative and partial forms. Research Policy, 47(8): 1523-1537, 2018.

77- Van der Borgh, M., Cloodt, M., & Romme, A. G. L.Value creation by knowledge-based ecosystems: Evidence from a field study. R&D Management, 42(2): 150-169, 2012.

78- Leten, B., Vanhaverbeke, W., Roijakkers, N., Clerix, A., & Van Helleputte, J. Ip models to orchestrate innovation ecosystems: Imec, a public research institute in nano-electronics. California Management Review, 55(4): 51-64, 2013.

79- Valkokari, K. Business, innovation, and knowledge ecosystems: How they differ and how to survive and thrive within them. Technology Innovation Management Review, 5(8), 2015.

80- Brodo, J. A. Today's Ecosystem of e-learning, Vice President, Marketing, 2002.

81- Eswari PRL. A process framework for securing an e-Learning ecosystem. Paper presented at: 6th International Conference on Internet Technology and Secured Transactions; 2011 December 11–14; Abu Dhabi, United Arab Emirates, 2011.

82- Selvi. S.T, Kaleel. D, Chinnaiah. V. Applying Problem Based Learning Approach on E-Learning System in Cloud,” IEEE, p.244-249, 2012.

83- Lohmosavi V, Nejad AF, Hosseini EM. E-learning ecosystem based on service- oriented cloud computing architecture. In: Proceedings of the 5th Conference on Information and Knowledge Technology; 2013 May 28–30; Shiraz, Iran. IEEE; 2013. p. 24–29،https://doi.org/10.1109/IKT.2013.6620032, 2013.

84- K. Sarnok, and P. Wannapiroon. “Connectivism learning activity in ubiquitous learning environment by using IoE for digital native,” Veridian E-Journal International (Humanities, Social Sciences and Arts), vol. 11, no. 4, pp. 405-418, 2018.

85- I. K. Ficheman and R. D. Lopes. “Digital learning ecosystem: Authoring, collaboration, immersion and mobility,” presented at Eighth IEEE International Conference on Advanced Learning Technologies, 2018.

86- Michael Carrier & Highdale Learning. “Digital learning trends 2017–2020,” QLS 2017, Thessalonica, pp. 1-61, 2017.

87- Global Entrepreneurship Monitor of Iran. 7th. Executive Report of the research program for Evaluation of Iran Entrepreneurship Indexes based on Global Entrepreneurship Monitor model. GEM-Iran office, 2014.

88- https://enamad.ir/DomainListForMIMT/Index/204, 2021.

89- Chin, W. Issues And Opinion On Structural Equation Modeling, MIS Quarterly, Vol. 22 No.1, PP: 7-16, 1998.

90- Davari, Ali & Arash Rezazadeh.Structural Equation Modeling with PLS Software, Tehran: Jihaddaneshgahi Publications, 2014.

91- Henseler, J. Ringle, CM. Sinkovics, R. R. The use of partial least squares) path modeling in international marketing. Advances in International Marketing 20, 2009, 319-27.

92- Nachira, F, et al. Digital Ecosystems, [Online]. 1-214. Available at: http://www.digital-ecosystems.org/book/2006-4156_PROOF-DCS.pdf [Accessed 25 October 2016], 2007.

93- Briscoe, G., P. De Wilde. "Digital Ecosystems: Evolving service-oriented architectures", Conference on Bio Inspired Models of Network, Information and Computing Systems, IEEE Press, 2006.

ã دانشجوی دکتری کارآفرینی فناوری، گروه کارآفرینی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

ãã نویسنده مسئول- استاد گروه مدیریت دولتی، واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران

ããã استادیار گروه کارآفرینی، دانشکده کارآفرینی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

[1] . Digital Business Ecosystems

[2] . Information and Communications Technology

[3] . Software Ecosystems

[4] . Ecosystem

[5] . Central Contributor

[6] . Shaper

[7] . Keystone

[8] . Keystone Player

[9] . Dominator

[10] . Nich Players

[11] . Keystone Player

[12] . Hub

[13] . Business Ecosystem

[14] . Platform

[15] . Software as a Service

[16] . Digital Infrastructure

[17] . Information Technology Infrastructure

[18] . Digital Ecosystem

[19] . Digital Ecosystem

[20] . Digital Institutions

[21] . Digital Business Ecosystem

[22] . Structural Services

[23] . Peer to Peer

[24] . Support Services

[25] . Basic Services

[26] . Dimensions of Government

[27] . The Trust

[28] . E-learning Ecosystem

[29] . Elearning

[30] . Learning Content Management System

[31] . Content Delivery System

[32] . Digital Learning Ecosystem

[33] . Information and Communications Technology

[34] . Digital Education and Learning Ecosystems

[35] . Institutional Contexts

[36] . Keystone Player

[37] . Dominator

[38] . Nich Players

[39] . E-learning Business Ecosystem

مقالات مرتبط

شناسایی بازیگران کلیدی در توسعه اکوسیستم نوآوری صنعت پایین‌دست پتروشیمی ایران
تاریخ چاپ : 1397/02/23
بررسی دوگونه سرمایه‌گذار و رشددهنده به‌عنوان بازیگران کلیدی اکوسیستم کارآفرینی
تاریخ چاپ : 1397/10/16
راهکارهای توسعه دانشگاه کارآفرین در حوزه علوم‌انسانی و اجتماعی براساس یک مطالعه چند موردی
تاریخ چاپ : 1398/03/27
بررسی تاثیر آموزش های دانشگاهی بر توسعه ی مهارت های کارآفرینی زنان
تاریخ چاپ : 1397/10/18
بررسی ارتباط بین کارآفرینی، رقابت‌پذیری و رشد اقتصادی
تاریخ چاپ : 1397/10/18
تجزیه و تحلیل نحوه همکاری شرکت‌های نوپا (استارتاپ) با شرکت‌های بزرگ
تاریخ چاپ : 1399/10/20

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

طراحی مدل اکوسیستم کسب وکار دیجیتال با رویکرد آموزش الکترونیکی با استفاده از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری