Investigating the success factors of digital startup accelerators in the post-Corona era
Subject Areas : Entrepreneurship and Mnagement of Knowledge-based Firms
mahdi hosseinpour
1
*
,
fatemeh kazemi eskeri
2
,
Meysam Alikhani
3
1 - Razi University
2 - razi
3 - Master of Public Administration, Faculty of Management and Economics, Sistan and Baluchestan University, Iran
Keywords: Accelerator, Startup, Digital, PostCorona,
Abstract :
The purpose of this study is to investigate the success factors of digital startup accelerators in the post-Corona era. In terms of purpose, this research is in the field of applied research, and since it describes the variables and the relationships between them, recognizes the current situation and finally provides a model, it is descriptive-survey method. The statistical population of this study includes experts related to digital accelerator startup accelerators in the post-corona era. In order to achieve apparent theoretical saturation, 25 people were selected as a sample by interview method and the required information was collected. To analyze the qualitative data and extract the factors affecting the success of startup accelerators in the digital field and the factors affecting it, the content analysis method (theme analysis) was used. Structural-interpretive modeling has been used to identify the relationships between variables. The research findings include describing the success pattern of digital startup accelerators and analyzing the results of correlation penetration. Examining the results obtained from the nineteen main factors of identified agility, it was found that the flexibility of organizational structure and data analysis have the greatest influence and the ability to respond to environmental issues and the ability to change business goals, have the greatest dependence
1-Statements of the Leader of the Revolution in a visual connection with production collections.may2020. (In Persian)
2-Dr. Ismail Ghaderifar (1399), Report of the Economic Commission of the Parliament. (In Persian)
3-Kuckertz, A. Brändle, L. Gaudig, A, Hinderer, S, Reyes, C. A. M, Prochotta, A, ... & Berger, E. S. (2020). Startups in times of crisis–A rapid response to the COVID-19 pandemic. Journal of Business Venturing Insights, 13, e00169.
4-Thuriaux-Alemán, B, Salisbury, S. and Dutto, P. R. (2010). “R&D Investment Trends and the Rise of NOCs”. Journal of Petroleum Technology, 62(10): pp. 30–32.
5- Moradi, Sh, Naderi, N, Del(2020) Angizan Sohrab, A Study of the Development Process of FinTech Startups in Iran - Entrepreneurship Development. (47), 121-140. (In Persian)
6- Shahrabi,B, (2019) Modeling the Factors Affecting the Financing of Start-ups (Start-up Businesses) with Demetel Technique-Quarterly Journal of Financial Management Strategy, (25) 61-89. (In Persian)
7- Khashei, V, Asadi, R. (2019), Designing a Strategic Control Model in Internet Startups- Quarterly Journal of Strategic Management Studies. (10)125-139. (In Persian)
8- Nadafi R, Ahmadvand M, (2017) Identifying and prioritizing the drivers of start-up business development (start-ups) using Q methodology - Entrepreneurship Development Quarterly.517-534. (In Persian)
9- Giones, F, Brem, A, Pollack, J. M, Michaelis, T. L, Klyver, K, & Brinckmann, J. (2020). Revising entrepreneurial action in responsetoexogenous shocks: Considering the COVID-19 pandemic. Journal of Business Venturing Insights, 14, e00186.
10- Perrons, R. K. and Donnelly, J. (2012). “Who Drives E&P Innovation? Journal of Petroleum Technology, 64(12), pp. 62–72.
11- Werth, O, Rodriguez, D, Nowatschin, J. (2019). "Challenges of the Financial Industry An Analysis of Critical Success Factors for FinTechs". Twenty-fifth Americas Conference on Information Systems, Cancun in Mexico
12- Lee, I, & Shin, Y. J. (2018). Fintech: Ecosystem, business models, investment decisions, and challenges. Business Horizons, 61(1), 35-46.
13- Sedlacek, P, & Sterk, V. (2020). Startups and employment following the COVID-19 pandemic: A calculator
14- Andreas Kuckertz leif Brandle Anja Gaudig Sebastian Hinderer Carlos Arturo Morales Reyes Alicia Prochotta Kathrin Steinbrink Elisabeth S.C. Berger. (2020). Startups in times of crisis – A rapid response to the covid-19 Pandemic Journal OF Business Venturing Lnsights 169:1-40
فصلنامه تخصصی پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد فصلنامه رشد فناوري، سال بیستم، شماره 77، زمستان 1402
|
www.roshdefanavari.ir شاپا: 5486-1735 / شاپاي الکترونيکي: 5664-1735
|
|
واکاوی عوامل موفقیت شتاب‌دهنده‌های استارتاپی حوزه دیجیتال در دوران پساکرونا
مهدی حسین‌پور* دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران M.hosseinpour@razi.ac.ir |
| فاطمه کاظمی اسکری دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران f.kazemi8301@yahoo.com |
| میثم علیخانی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سیستان و بلوچستان، ایران velayat100kar@yahoo.com |
تاريخ دريافت: 04/11/1400 | تاريخ اصلاحات: 30/11/1401 | تاريخ پذيرش: 14/12/1401 |
چکيده
هدف از پژوهش حاضر واکاوی عوامل موفقیت شتاب‌دهنده‌های استارتاپی حوزه دیجیتال در دوران پساکرونا می‌باشد. این پژوهش از نظر هدف، در حوزه پژوهش‌های کاربردی قرار می‌گیرد و از آنجا که به توصیف متغیرها و روابط بین آنها، شناخت وضعیت موجود و در نهایت ارائه الگو می‌پردازد، از لحاظ روش توصیفی- پیمایشی است. جامعه آماری این پژوهش شامل خبرگان مرتبط با شتاب‌دهنده‌های استارتاپی حوزه دیجیتال در دوران پساکرونا می‌باشند که به‌منظور رسیدن به اشباع نظری تعداد 25 نفر با روش گلوله برفی عنوان نمونه انتخاب شدند و اطلاعات موردنیاز جمع‌آوری گردید. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌های کیفی و استخراج عوامل تأثیرگذار بر موفقیت شتاب‌دهنده‌های استارتاپی حوزه دیجیتال و عوامل تأثیرپذیر از آن، از روش تحلیل مضمون (تحلیل تم) استفاده شد. برای شناسایی روابط بین متغیرها، از مدل‌سازی ساختاری- تفسیری استفاده شده است. یافته‌های پژوهش شامل تشریح الگوی موفقیت شتاب‌دهنده‌های استارتاپ‌های حوزه دیجیتال و تحلیل نتایج نفوذ همبستگی است. با بررسی نتایج به‌دست آمده از نوزده عامل اصلی چابکی شناسایی‌شده مشخص شد که انعطاف‌پذیری ساختار سازمانی و تحلیل داده‌ها، داراي بیشترین قدرت نفوذ و توانایی پاسخ به مسائل محیطی و توانایی تغییر اهداف کسب‌وکار، داراي بیشترین وابستگی می‌باشند.
واژگان کليدي
شتاب‌دهنده؛ استارتاپ؛ دیجیتال؛ پسا کرونا.
1- مقدمه
شیوع ویروس کرونا و اپیدمی گسترده آن در دنیا و به‌تبع آن در کشور ایران، بازار جدید، بکر و نهفته‌ای را پیش روی برخی استارتاپها و کسب و کارهای نوپا و خدماتی کشور باز کرده و برخی دیگر را تحت تأثیر منفی قرار داده است. با توجه به گزارش معاونت علم و فناوری ریاست‌جمهوری هم اکنون ۷ هزار استارت‌آپ ذیل شتاب‌دهنده‌ها و کارخانه‌های نوآوری فعال هستند، از این جامعه هفت هزار استارت‌آپی حوزه‌های تولید محتوا، آموزش، توزیع دیجیتال اقلام و تجارت الکترونیک رشدهای چندصد درصدی را کسب کرده‌اند و توانستند بار زیادی از فعالیت‌های روزمره مردم را در این شرایط سخت به دوش بکشند.
تولید را می‌توان به سیستم ایمنی و دفاعی بدن تشبیه کرد؛ این روزها که مسأله‌ی کرونا هم مطرح است، نقش سیستم دفاعی بدن در مواجهه‌ی با ویروس‌ها، با میکروب‌ها و مهاجم‌های ضدّسلامت نقش خیلی مهمّی است. همین ویروس کرونا بلاشک وارد خیلی از بدن‌ها شد، لکن آنها مریض نشدند؛ چرا؟ به خاطر اینکه یک سیستم دفاعی سالمِ خوبی داشتند که توانست دفاع کند و امنیت بدن را تأمین بکند. اگر ما در اقتصاد کشور، اقتصاد را به یک بدن انسان تشبیه بکنیم، سیستم دفاعی و امنیت‌بخشِ اقتصاد عبارت از تولید است؛ یعنی آن چیزی که می‌تواند ویروس‌های مهاجم و میکروب‌های مهاجم به اقتصاد را خنثی بکند و آن را سالم نگه دارد تولید در کشور است. اگر ما همواره تولید خوب و مناسب و شایسته و رو به رشد در کشور داشته باشیم، در مقابل این ویروس‌هایی که طبیعتاً وجود دارند می‌توانیم مقاومت بکنیم [1].
آموزش عالی و آموزش و پرورش عملاً در بعد آموزش‌های نظری تعطیل شده اما بلافاصله ظهور و بروز استارت‌آپ‌های حوزه آموزش و تولید محتوا توانستند این بار سنگین را با کیفیت مناسب به دوش بکشند تا وقفه‌ای در امر آموزش، پژوهش و تحصیل به وجود نیاید؛ این نشان می‌دهد که استارتآپها در برهه‌های گوناگون چقدر خوب می‌توانند با شرایط جامعه خودشان را وفق بدهند و کمک حال بخش‌های مختلف کشور باشند [2]. استارتاپ‌های حوزه دارو و تجهیزات پزشکی و شرکت‌های دانش‌بنیان که در این حوزه فعال هستند روی خوش این سکه بودند به این معنا که ما در زمینه دارو، ماسک، محصولات ونتیلاتور با کمک همین کسب و کارهای نوپا استارتاپی و دانش‌بنیان در این عرصه سربلند بیرون آمدیم و کشور از ظرفیت اینها حداکثر بهره‌برداری را کرد [2]. همچنین کسب و کارهای استارتاپی تجارت الکترونیک و بازار دیجیتال توانستند مسئولیت خوبی را به عهده بگیرند؛ این حوزه رشد ۳۰۰ درصدی داشته است. همچنین استارت‌آپ‌های حوزه فین تک و تراکنش‌های مالی خیلی خوب و قوی بار سرویس‌دهی شبکه بانکی را در فضای مجازی توانستند برعهده گیرند [3]. اما بخشی از عناصر فعال در اکوسیستم استارت‌آپی کشور هم این روزها طبیعتاً روزهای سختی را طی کرده‌اند که آن هم در حوزه گردشگری و صنعت توریسم، بوم‌گردی، رزرو و فروش بلیط قطار، هواپیما، اتوبوس است که به واسطه افت شدید و کاهش معنی‌دار سفرهای مردمی دچار ضربه شدند. این استارت‌آپ‌های متضرر به نوعی به سمت تغییر راهبرد می‌اندیشند و به فکر تورهای مجازی و سرویس‌های هوشمند و هدفمند هستند. این استارتاپها بار خدمت‌رسانی به مردم را هموار می‌کنند و می‌توانند در حوزه‌های فناوری‌محور خوش بدرخشند. همچنین استارتاپها و محققان در شرکت‌های دانش‌بنیان در زمینه تولید دارو، ساخت واکسن ویژه کرونا و ... فعالیت و ایده‌پردازی می‌کنند که امید است به مرحله استفاده از ظرفیت‌های بالقوه برسند. مجموعاً جامعه استارتاپی عمدتاً رشد داشتند و این رشد در تنوع به توسعه کسب و کار آنها قابل مشاهده است. تا پایان همه‌گیری ویروس کرونا، استارتآپها باید به‌صورت متمرکز به دنبال راهی برای بقا باشند. پاندمیک کرونا، با بحران مالی سال 2008 بسیار متفاوت است. همه شرکت‌ها در این مدت، با ضرر مواجه نیستند، به‌طوری‌که ارزش برخی از شرکت‌ها در بورس سهام افزایش می‌یابد و برخی از مشاغل حتی با تقاضای بیشتری نسبت به آنچه که برای آن آمادگی داشتند، مواجه شدند و حتی برخی از شرکت‌ها نیروهای جدید هم استخدام می‌کنند. در مقابل، بسیاری از مشاغل نمی‌توانند از کانال‌های سنتی عرضه و توزیع خود استفاده کنند و به‌طور موقت تعطیل شده یا با کاهش تقاضا روبه‌رو شدند. استارتآپها و شرکت‌های کوچک حوزه فناوری سال‌هاست که منبعی عظیم از فناوری‌‌های نوظهور و نیروهای با مهارت برای شرکت‌های بزرگ‌تر بوده‌اند. علاوه بر این سازمان‌ها و شرکت‌های بزرگ همواره خریداری استارتآپها را به‌عنوان راهکاری برای تحقیق و توسعه بخش آی‌تی خود قلمداد می‌کرده‌اند و حالا با اخراج‌های گسترده در این صنعت معلوم نیست چه روزهایی برای این شرکت‌ها در پیش است. در اين مقاله براي نيل به اين هدف ابتدا با بررسي ادبيات پژوهش و مصاحبه با خبرگان حوزه استارتآپها مؤلفه موفقیت شتاب‌دهنده‌های استارتاپی حوزه دیجیتال در دوران پساکرونا شناسایی خواهند شد و سپس به تدوین الگو خواهیم پرداخت؛ بنابراین سؤال اصلی پژوهش چنین لست که عوامل موفقیت شتاب‌دهنده‌های استارتاپی حوزه دیجیتال در دوران پساکرونا چه می‌باشد؟
2- ادبیات و پیشینه پژوهش
در اینجا سه تعریف از استارت‌آپ ارائه می‌شود، سه تعریف از سه متفکر استارت‌آپ که هر یک با رویکرد خاصی به فرایند استارتآپها متمرکز شده‌اند. تعریف اول از پاولگراهام: استارت‌آپ شرکتی است که ساخته شده تا به سرعت رشد کند.
تعریف دوم از استیو بلنک، بزرگ‌ترین متفکر حوزه استارت‌آپ: استارت‌آپ نهادی است انسانی که ساخته شده برای خلق محصول یا خدمتی نو در شرایط عدم قطعیت بسیار. در تعریف دیگری از او، استارت‌آپ سازمانی است موقتی که در جستجوی مدل کسب وکاری گسترش‌پذیر، تکرارپذیر و سود ده است.
تعریف سوم از استرووالدر: او مدل کسب وکار خود را به نام بوم کسب‌وکار معرفی می‌کند که بر مبنای آن هر کسب وکار کوچک و بزرگی به‌طور کاربردی ایجادشده و توسعه می‌یابد و باعث ایجاد ارزش می‌گردد. نکته اینکه گسترش‌پذیربودن استارتآپها به عواملی مانند گستره چشم‌انداز کارآفرینان- هدف تخصصی پایه‌گذاران- اندازه بازار هدف - تیم پایه‌گذار و کارمندان در کلاس جهانی، بستگی دارد.
کسب وکارهای نوپا (استارت‌آپ) سامانه‌ای برای ساخت یک کسب وکار یا محصول، در مؤثرترین راه ممکن برای کاهش ریسک شکست است. در این رویکرد برای راه‌اندازی کسب وکار به واسطۀ آزمایش، باید محصولات ناشی از کسب وکار نوپا به سرعت در بازار اعتبارسنجی شوند. این رویکرد بر آزمایش علمی، ارائۀ تکرارشدنی محصول و بازخورد مشتریان استوار است تا محصول صحیح به دست بیاید [4].
یکی از راهکارهای فائق‌آمدن بر چالش‌های توسعة کسب وکارهای نوپا (استارت‌آپ) ایجاد مراکزی است که از راه‌اندازی کسب وکارها حمایت می‌کنند. در این، راستا، در کشورهای مختلف جهان و نیز ایران راهکارهایی مانند شتاب‌دهنده‌ها مطرح شد. یکی از مؤثرترین، مراکزی که توانست بسیاری از ناکارآمدی‌های موجود را برطرف سازد شتاب‌دهنده‌ها بودند، شتاب‌دهنده‌ها مراکزی هستند شامل تیمی از کارشناسان و خبرگان کسب و کارهای نوپا که در صورت ضرورت خدمات، فضای دفتری، راهنمایی، شبکه سازی و دانش و تخصص را عرضه می کنند تا کسب و کارهای نوپا بتوانند در ابتدای کار موفق باشند [4].
استارتاپها نوپا هستند و در نتیجه بسیاری از آنها اهداف بلندمدت و مشخص ندارند و ساختارها و فرایندهای رسمی کمتری دارند. در نتیجه، انتظار می‌رود نحوة ایجاد و ادارة استارتاپها بسیار مستقیم‌تر و شدیدتر تحت تأثیر ویژگی‌های شناختی فرد یا تیم کارآفرین یا مدیریتی آنها باشد. راه‌اندازی استارتاپها شامل سه مرحله از فعالیت‌هایی است که انجام می‌گیرند تا تمایل و آمادگی‌های لازم را برای ایجاد کسب و کار جدید فراهم آورند؛ یعنی ایجاد کسب و کار جدید و فعالیت‌هایی که در چند سال نخست در توسعة کسب و کار جدید انجام می‌گیرند تا کسب و کار وارد مرحلة رشد یا بلوغ شود [4].
عوامل تأثیرگذار بر استارتاپها طی پژوهشی شامل بازاریابی (تبلیغات، بازاریابی، شبکه‌ها، همکاری و تنوع)، مدیریت (محل کسب و کار و استخر استعداد)، فناوری (سخت‌افزار، نرم‌افزار، کیفیت محتوا و مالکیت معنوی) مشخص شده است [4].
طی پژوهشی دیگر پژوهشگران نشان دادند که مهم‌ترین موانع توسعه استارت‌آپ‌های فین تک در ایران عبارت است از: چالش‌های قانون‌گذاری، عدم وجود راهبرد شفاف در بانک‌ها برای همکاری و شرایط کلان سیاسی و اقتصادی کشور به ویژه تحریم‌ها بوده و راهبردهایی از جمله تدوین استانداردها و قوانین جدید متناسب با نیاز استارتآپها و به ویژه تسهیل فرایندهای بانکداری باز و ترسیم نقشه راه تحول دیجیتال صنعت بانکداری با همکاری ذی‌نفعان کلیدی، می‌تواند به توسعه استارتآپها منجر شود [5].
پژوهشگرانی دیگر در پژوهش‌های خود نشان دادند که 6 مؤلفه اصلی در تأمین مالی استارت‌آپ‌های دیجیتال نقش دارند. 4 مؤلفه به ترتیب شامل عوامل ریسک موجود در ایده، ویژگی بازار، ویژگی ایده و ویژگی مالی به‌عنوان علت و 2 عامل ویژگی حقوقی و ویژگی‌های زیرساخت همراه با زیرمجموعه هریک به‌عنوان معلول در تأمین مالی این استارتآپها شناسایی شده‌اند. این روابط نقش حیاتی در فرایند تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران استارتآپها دارد ]6[.
پژوهشگری دیگر نسبت به طراحی مدل کنترل راهبردی در استارت‌آپ‌های اینترنتی پرداخت. شواهد حاکی از آن است که کنترل پیش‌فرض‌ها و مفروضات راهبردی می‌تواند نقش کلیدی در کنترل راهبردی ایفا کند ]7[.
پژوهشگران طی پژوهشی دیگر به بررسی شناسایی و اولویت‌بندی پیشران‌های توسعۀ کسب و کارهای نوپا (استارتآپها) با استفاده از روش‌شناسی کیو پرداختند. نتایج حاصل از امتیازهای استانداردشدة آرایه‌های عاملی نشان داد که دیدگاه شرکت‌کنندگان به دو الگوی متفاوت قابل تفکیک است. الگوی اول بر سرعت عمل، تیم کاری، ذات ایده و فرصت‌سنجی و الگوی دوم بر مشتری، رقبا، شریک سرمایه‌گذار و حمایت‌ها تأکید دارد. در الگوی اول، توجه بر پرورش خلاقیت و ایجاد زمینه‌های بروز نوآوری‌ها در افراد مستعد از طریق آموزش و ایجاد بسترهای فرهنگی در جامعۀ مورد اشاره است. در الگوی دوم نیز حمایت از ظرفیت‌های بالقوه، تأمین امنیت سرمایه‌گذاری و فرهنگ‌سازی کارگروهی در کسب وکارهای موردنظر است ]8[.
طی پژوهشی دیگر فهرستی از مشکلات و چالش‌های یک کسب و کار نوپا شامل هزینه‌های بالای تحقیق و توسعه در کسب و کارهای نوپا و نوآورانه، ناشناخته‌بودن بازار و نیازهای مشتریان، مقاومت و نبود اطمینان در مشتریان بالقوه، تهدید ایجاد رقبا، عدم قطعیت در موفقیت کسب و کار نوپا و تطابق نداشتن قوانین موجود با موضوع جدید یک کسب و کار نوپا و در نهایت، کانال‌های توزیع نامشخص در بازار هستند [9].
در پژوهشی دیگر، سال‌های بیشتر تجربه کاری عاملی برای رونق یک کسب و کار نوپا عنوان شده است. در نهایت پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که تمایل به خطر‌کردن و خطرپذیری می‌تواند عامل مهمی در رونق کسب و کارهای نوپا باشد. حضور در یک خانواده کارآفرین می‌تواند از دیگر عوامل موفقیت در شرکت‌های نوپا باشد [9]. محققان نشان داده‌اند که موفقیت کسب و کارهای نوپا، توسط نیروهای نوآورانه سازمانی با قدرت نو آوری صاحبان آن تعیین می‌شود. تجزیه‌وتحلیل راهبردهای رقبای سرسخت [9] و استفاده از یک سازمان و داشتن یک طرح کسب و کار کامل، استفاده از یک نوآوری به‌عنوان ایده کسب و کار نوپا، عضویت در شبکه‌های اجتماعی متنوع، داشتن یک گروه مشاوران بیرونی و بازاریابی فعال [9]، همگی از عوامل موفقیت کسب و کارهای نوپا در قالب رویکرد سازمانی هستند. در تحقیقی با عنوان عوامل مؤثر بر چرخه حیات کسب و کارهای نوپا نتایج زیر به‌دست آمده است. عواملی مانند تعهد، خوداتکایی، سازگاری و یادگیری عوامل مهمی در مرحله اکتشاف در کسب و کارهای نوپا هستند. مشتریان، تعهد و یادگیری عوامل بسیار مهم‌تری نسبت به سایر عوامل در مرحلۀ بهره‌وری و کارایی کسب وکارهای نوپا هستند. علاوه بر این، عامل نیروی انسانی با گذشت زمان عامل مهمی در موفقیت کسب وکارهای نوپا خواهد بود و به‌طورکلی، عامل تعهد در راستای موفقیت کارآفرینان بسیار مهم است [10].
عامل تعهد در راستای موفقیت کارآفرینان بسیار مهم است [10]. در پژوهشی با عنوان موفقیت در کسب و کارهای نوپا و فناورانه در رژیم صهیونیستی، تجربه بسیاری از بنیان‌گذاران کسب و کارها، مدیران و سرمایه‌گذاران در کسب و کارهای نوپا با فناوری بالا عوامل موفقیت آنها شناسایی و طبقه‌بندی شده است. بدین ترتیب، ایده، راهبرد، تعهد اعضای تیم اصلی، تخصص و بازاریابی را به‌عنوان عوامل حیاتی توسعه کسب و کارهای نوپا برشمرده‌اند. در ادامه مدیریت، روابط با مشتریان و تحقیق و توسعه را در جایگاه دوم موفقیت‌ها قرار داده‌اند و در پایان عوامل مهم خارج از محیط شرکت‌ها و کسب و کارهای نوپا شامل اقتصاد، سیاست و محیط عمومی کسب و کارها آورده شده است. در پژوهشی عوامل موفقیت و ریسک در مرحله قبل از راه‌اندازی یک کسب و کار نوپا بررسی شده است. بر این اساس، تأثیرات مدنظر محققان در مورد کسب و کارهای نوین، براساس چارچوبی استاندارد ارزیابی شده است. این چارچوب نشان داده است که تلاش‌های یک کسب و کار نوپا تحت تأثیر ویژگی‌های شخصی است که کسب و کار را ایجاد کرده، نوع سازمانی که تأسیس می‌شود، محیطی که کسب و کار در آن شکل می‌گیرد و فرایند آغاز کسب و کار است.
در مطالعه‌ای دیگر که با هدف بررسی عوامل کلیدی موفقیت استارت‌آپ‌های فین تک و چالش‌های صنعت مالی با استفاده از تکنیک‌های نظریه مبنایی، به تحلیل ۱۰ مصاحبه با مدیران ارشد و مدیران اجرایی استارتآپها و ۸ مصاحبه با سرمایه‌گذاران خطرپذیر پرداخته‌اند. آنها در مطالعه خود ۱۵ عامل کلیدی، شامل ۹ عامل عمومی (کارآفرین، تیم، سرمایه، تناسب محصول و بازار، ایده و اجرا، یادگیری مداوم، استفاده مشتری، بین‌المللی‌کردن و شبکه‌سازی) و ۶ عامل ویژه‌ی استارت‌آپ‌های فین تک (مزیت فناوری اطلاع و آگاهی نسبت به قوانین و مقررات، تمرکز بر روی مدل‌های BB مشارکت‌های ضروری، پتانسیل رشد، گزینه‌های خروج سرمایه‌گذاران ریسک‌پذیر)، اثرگذار بر موفقیت استارت‌آپ‌های فین تک را شناسایی کرده‌اند [11].
به بررسی چالش‌های استارت‌آپ‌های فین تک پرداخته‌اند و به شش چالش اساسی که استارت‌آپ‌های فین تک و مؤسسات مالی سنتی در دوره نوآوری مخرب با آن مواجه هستند، اشاره می‌کنند. این چالش‌ها عبارتند از: چالش مدیریت مشتری، چالش قوانین و مقررات، چالش یکپارچه‌سازی فناوری، چالش امنیت و حریم خصوصی، چالش مدیریت ریسک [12]. در پژوهشی به معرفی فرصت‌ها و مزایای شرکت‌های فین تک در بازارهای نوظهوری مانند چین و هندوستان و کنیا پرداخته‌اند و اشاره می‌کنند که نوآوری‌های مالی از قبیل پول همراه در این کشورها که مؤسسات مالی سنتی هیچ سرویس متعهدی برای جابه‌جایی پول ندارند می‌تواند بسیار کارساز باشد. خدمات فین تک‌ها در این کشورها باعث بهبود قابل ملاحظه‌ای در افزایش دسترسی‌ها برای مشتریان با سطح درآمد پایین و کاهش هزینه برای بانک‌ها شده است.
در یک جمع‌بندی از مرور پیشینه پژوهش چنین استنتاج می‌شود که پیشران‌ها و عوامل مختلف و متنوعی بر توسعه استارت‌آپ‌های دیجیتال مؤثرند. این عامل‌ها به دسته‌های متنوعی شامل عامل‌های فردی (شخصی)، سازمانی (اجتماعی)، محیطی و ... قابل تفکیک هستند.
3- روش تحقیق
تحقیق حاضر از نظر نوع، یک تحقیق کاربردی است. روش تحقیق، توصیفی- پیمایشی می‌باشد و برای جمع‌آوری اطلاعات، از مطالعات کتابخانه‌ای مربوط به تئوری‌‌های موجود در زمینه موضوع و مطالعات کاربردی گذشته مصاحبه استفاده شده است. این تحقیق از نظر افق زمانی مقطعی و براساس محیط مطالعه از نوع میدانی است.
در مرحله شناسایی مقوله‌ها و مفاهیم و دوره‌های دلفی شامل خبرگان و اساتید دانشگاهی منتخب و متخصص که دارای ویژگی‌هایی نظیر در دسترس‌بودن، تجربه، تناسب رشته تحصیلی، اشتغال به تدریس در دانشگاه، سابقه پژوهشی و تألیفی در این زمینه و سابقه اجرایی بودند که تعداد آنها 25 نفر برآورد شد.
جدول 1- پنل خبرگان
اساتید خبره دانشگاهی | خبرگان غیردانشگاهی | سوابق خدمت و پست سازمانی | |||||||||||||
مدرک تحصیلی | درجه دانشگاهی | تعداد | درصد | مدرک تحصیلی | تعداد | درصد | سابقه خدمت | تعداد | درصد | پست سازمانی | تعداد | درصد | |||
دکتری یا کارشناسی ارشد | استاد تمام | 6 | 24 | دکتری | 9 | 36 | 30-21 | 13 | 52 | مدیریت ارشد | 16 | 64 | |||
دانشیار | 2 | 8 | کارشناسی ارشد | 2 | 8 | 20-11 | 10 | 40 | مدیریت میانی | 5 | 20 | ||||
استادیار یا مربی | 4 | 16 | کارشناسی | 2 | 8 | 10-5 | 2 | 8 | سرپرست | 4 | 16 | ||||
جمع |
| 12 | 48 | جمع | 13 | 52 | جمع | 25 | 100 | جمع | 25 | 100 | |||
جدول 2- مقدار روایی و پایایی پژوهش
| مقدار | نرم‌افزار مورد استفاده |
CVR | 0/52 | SPSS |
PAO | 0/93 | Nvivo |
4- تحلیل مضمون
برای این کار ابتدا با جست و جو در پایگاه‌های اطلاعاتی نظیر Science Direct، Web of Science، scopus، google scholer، Emeraldinsight و فصلنامه‌های مدیریت 142 مقاله بررسی شد که از این تعداد 68 مقاله مرتبط با موضوع پژوهش تفکیک شد. مراحلی که در این پژوهش برای تحلیل تم استفاده شد به شرح زیر می‌باشد [13].
جدول 3- مضامین اصلی و فرعی
ردیف | مضمون اصلی | مضمون فرعی |
|---|---|---|
1 | انعطاف‌پذیری | انعطافپذیري مدل محصول انعطافپذیري سیستم‌هاي تولید انعطافپذیري نیروي کار انعطافپذیري ساختار سازمانی انعطافپذیري محل کار انعطافپذیري راهبرد کسب و کار |
2 | پاسخگویی | پاسخ به تغییر در خواسته‌هاي مشتریان پاسخ به تغییرات محیط بازار و کسب و کار پاسخ به مسائل اجتماعی و زیست‌محیطی تنظیم اهداف کسب و کار به تغییرات |
3 | فرهنگ تغییر | محیط حمایتی از تجربه، آموزش و نوآوري نگرش مثبت به تغییرات، ایده‌هاي جدید افراد و فناوري بهبود مستمر یادگیري و آموزش کارکنان مدیریت تغییرات مسئولیت‌هاي سازمانی تغییر |
4 | سرعت | یادگیري انجام وظیفه و ایجاد تغییرات در کوتاه‌ترین زمان ممکن کاهش زمان عملیات، کاهش زمان تغییرتولید، کاهش زمان ارائه محصول و خدمات کاهش زمان یادگیري و کاهش زمان سازگاري با تغییر |
5 | یکپارچه‌سازی و کاهش پیچیدگی | یکپارچه‌سازي درونی و بیرونی و سازمان یکپارچه‌سازي افراد، فناوري و سازمان پیوند فناوري‌ها، مهارت‌ها و شایستگی‌هاي متنوع کاهش پیچیدگی ساختار و روابط بین عناصر ساختار جریان مواد، ارتباطات و اطلاعات بین ساختارهاي مختلف سازمانی و اجزای سیستم افزایش تعامل بین فرایندها، محصولات و تأمین‌کننده‌ها فرایند آسان و بی‌دردسر ایجاد تغییر |
6 | کیفیت بالای محصولات | محصولات و خدمات با اطلاعات و با محتواي ارزش‌افزوده کیفیت بالاي عمر محصول کوتاه‌کردن چرخه توسعه |
7 | بسیج شایستگی‌های کلیدی | قابلیت‌هاي چندجانبه طراحی و توسعه عملیات کسب و کار دشوار براي کپی‌کردن مهارت و فناوري افزایش دانش شکل‌گیري همکاري سریع ارتباط نزدیک با مشتریان و تأمین‌کنندگان میزان بالایی از معرفی محصول جدید |
5- گام‌های روش ISM
1- تشکیل ماتریس خودتعاملی- ساختاری
در این گام خبرگان معیارها را به صورت زوجی با یکدیگر در نظر می‌گیرند و براساس زیر به مقایسات زوجی پاسخ می‌دهند؛ یعنی در هر مقایسه دو معیار از حروف V,A,X,O براساس تعاریف زیر استفاده می‌کنند.
V: عامل سطر i باعث محقق‌شدن عامل ستون j می‌شود.
A: عامل ستون j باعث محقق‌شدن عامل سطر i می‌شود.
X: هر دوعامل سطر و ستون باعث محقق‌شدن یکدیگر می‌شوند (عامل i و j) رابطه دوطرفه دارند.
O: بین عامل سطر و ستون هیچ ارتباطی وجود ندارد.
2- بدست‌آوردن ماتریس دستیابی اولیه
با تبدیل نمادهای ماتریس SSIM به اعداد صفر و یک براساس زیر ماتریس دستیابی اولیه بدست می‌آید.
اگر نماد خانه ij حرف V باشد در آن خانه عدد 1 و در خانه قرینه عدد صفر گذاشته می‌شود.
اگر نماد خانه ij حرف A باشد در آن خانه عدد صفر و در خانه قرینه عدد 1 گذاشته می‌شود.
اگر نماد خانه ij حرف X باشد در آن خانه عدد 1 و در خانه قرینه نیز عدد 1 گذاشته می‌شود.
اگر نماد خانه ij حرف O باشد در آن خانه عدد صفر و در خانه قرینه نیز عدد صفر گذاشته می‌شود.
3- سازگار‌کردن ماتریس دستیابی
ماتریس دستیابی اولیه باید این قانون بررسی شود که اگر i,j=1,j,k=1–>i,k=1؛ یعنی اگر معیار A با معیار B رابطه داشته باشد و معیار B نیز با معیار C رابطه داشته باشد آنگاه معیار A نیز باید با C رابطه داشته باشد.
4- تعیین سطح متغیرها
در این گام مجموعه معیارهای ورودی (پیش‌نیاز) و خروجی (دستیابی) برای هر معیار را محاسبه می‌کنیم و سپس عوامل مشترک را نیز مشخص می‌کنیم در این گام معیاری دارای بالاترین سطح ISM است که مجموعه خروجی (دستیابی) با مجموعه مشترک برابر باشد. پس از شناسایی این متغیر یا متغیرها، سطر و ستون آنها را از جدول حذف می‌کنیم و عملیات را دوباره بر روی دیگر معیارها تکرار می‌کنیم.
6- ترسیم شبکه تعاملات
در این گام با توجه به سطوح معیارها در ISM و روابط بین آنها ترسیم شبکه تعاملات ایجاد می‌شود. سطح یک به‌عنوان تأثیرپذیرترین سطح و سطح آخر به‌عنوان تأثیرگذارترین سطح نیز انتخاب می‌شود.
7- تحلیل MICMAC
تجزیه‌وتحلیل MICMAC بر پایه قدرت نفوذ (تأثیرگذاری) و میزان وابستگی (تأثیرپذیری) هر متغیر شکل گرفته و امکان بررسی بیشتر محدوده هر یک از متغیرها را فراهم می‌سازد. در این روش اهمیت متغیرها بیشتر براساس روابط غیرمستقیم میان آنها سنجیده می‌شود و در این تحلیل متغیرها به چهار گروه خودمختار، وابسته، پیوندی (رابط) و مستقل تقسیم می‌شوند [14].
خودمختار: میزان وابستگی و قدرت هدایت کمی دارند این معیارها عموماً از سیستم جدا می‌شوند زیرا دارای اتصالات ضعیف با سیستم هستند. تغییری در این متغیرها باعث تغییر جدی در سیستم نمی‌شود.
وابسته: این متغیرها دارای وابستگی قوی و هدایت ضعیف هستند این متغیرها اصولاً تأثیرپذیری بالا و تأثیرگذاری کمی روی سیستم دارند.
مستقل: این متغیرها دارای وابستگی کم و هدایت بالا می‌باشند به عبارتی دیگر تأثیرگذاری بالا و تأثیرپذیری کم از ویژگی‌های این متغیرها است.
رابط: این متغیرها از وابستگی بالا و قدرت هدایت بالا برخوردارند به عبارتی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری این معیارها بسیار بالاست و هر تغییر کوچکی بر روی این متغیرها باعث تغییرات اساسی در سیستم می‌شود.
جدول 4- ماتریس خودتعاملی
8- ايجاد ماتريس دسترسي اوليه و نهايي
در اين مرحله، ماتريس خودتعاملي ساختاري به ماتريس دودويي تبديل می‌شود. از اين طريق ماتريس دسترسي اوليه به‌دست می‌آید. از طريق تبديل نمادهاي O,X,V,A به صفر و یک براي هر متغير، هر ماتريس خودتعاملي ساختاري به يك ماتريس دودويي تبديل می‌شود كه به اصطلاح ماتريس دسترسي اوليه نام دارد. پس از آنکه ماتريس دسترسي اوليه به‌دست آمد با واردكردن انتقال‌پذیری در روابط متغيرها، ماتريس دسترسي نهايي شكل می‌گیرد. اين ماتريس مربعی است که هریک از درایه‌های rij آن هنگامی‌که عنصر ri به عنصر rj با هر طولی، متصل شود rij=1 و در غیر این صورت برابر با صفر است. ماتریس نهایی براساس منطق زیر تکمیل می‌گردد؛ اگر V بر X و X بر A اثر بگذارد پس V بر A هم اثر خواهد گذاشت و باید در ماتریس رابطه تأثیر V بر A را معادل عدد (1) قرار داد.
جدول 5- ماتریس دسترسی اولیه (مد نظرخبرگان)
ماتریس دسترسی اولیه را براي سازگاري به توان K+1 می‌رسانیم که در این تحقیق ماتریس در توان سوم پایدار گردید. در این ماتریس اعدادي که روي آنها (*) قرار می‌گیرد در ماتریس دسترسی اولیه صفر بوده‌اند اما بدلیل تأثیرات غیرمستقیم در ماتریس نهایی به یک تبدیل شدند.
جدول 6- ماتریس نهایی صفر و یک
گام پنجم: بخش‌بندی سطح
در اين گام، ماتريس دسترسي به سطوح مختلف دسته‌بندی می‌شود. در واقع با استفاده از ماتريس دسترسي نهايي، مجموعة خروجي و ورودي براي هر متغير به‌دست می‌آید. مجموعة ورودی و خروجی برای یک متغیر به‌صورت زیر تعریف می‌شود.
در این مرحله مجموعه متقدم و متأخر یا قابل دستیابی را تنظیم می‌کنیم مجموعه متقدم شامل معیارهاي است که از طریق آنها می‌توان به این معیار رسید و مجموعه متأخر شامل معیار‌هایی است که از طریق این معیار می‌توان به آنها رسید. سپس عناصر مشترك در این دو مجموعه شناسایی می‌شوند و عناصري که مجموعه مشترك و متأخر آنها برابر باشند در سطح یک قرار می‌گیرند با حذف عناصر سطح یک از جدول به همین ترتیب عناصر سایر سطوح را به‌دست می‌آوریم که در این پژوهش عناصر در هشت سطح قرار می‌گیرند.
جدول 7- معرفی متغیرها
ردیف | کد | متغیرها |
| Flxstr | انعطاف‌پذیری ساختار سازمانی |
| Flxlb | انعطاف‌پذیری نیروی کار |
| flxbp | انعطاف‌پذیری فرایند کسب و کار |
| Flxpm | انعطاف‌پذیری مدل محصول |
| Chmgt | مدیریت تغییر |
| chep | سهولت فرایند تغییر |
| Chpsd | سرعت ارائه خدمات و محصولات |
| chimp | توانایی در انجام فرایند تغییر |
| Kcef | جریان آسان اطلاعات و ارتباطات |
| kcda | تحلیل داده‌ها |
| Kcid | داده‌های محیط داخلی |
| kced | داده‌های محیط بیرونی |
| Clatin | نگرش سازمان به مشارکت |
| cleeci | بهبود مستمر آموزش کارکنان |
| Clpatc | نگرش مثبت به تغییرات، ایده‌ها |
| Rmsin | حمایت مدیران از نواوری |
| ratcbg | توانایی تغییر اهداف کسب و کار |
| ratei | توانایی پاسخ به مسائل محیطی |
| Ratrcw | توانایی پاسخ به خواسته مشتریان |
جدول 8- مجموعه‌هاي متقدم و متأخر
جدول 9- سطح‌بندي متغیرها
ردیف |
| متغیر | سطح اول | سطح دوم | سطح سوم | سطح چهارم | سطح پنچم | سطح ششم | سطح هفتم | سطح هشتم |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | A1 | Flxstr |
|
|
|
|
|
|
| انعطاف‌پذیری ساختار سازمانی |
2 | A2 | Flxlb |
|
|
|
|
|
| انعطاف‌پذیری نیروی کار |
|
3 | A3 | flxbp |
|
|
|
| انعطاف‌پذیری فرایند کسب و کار |
|
|
|
4 | A4 | Flxpm |
| انعطاف‌پذیری مدل محصول |
|
|
|
|
|
|
5 | B1 | Chmgt |
|
|
| مدیریت تغییر |
|
|
|
|
6 | B2 | chep |
|
|
| سهولت فرایند تغییر |
|
|
|
|
7 | B3 | Chpsd |
| سرعت ارائه خدمات و محصولات |
|
|
|
|
|
|
8 | B4 | chimp |
|
| توانایی در انجام فرایند تغییر |
|
|
|
|
|
9 | C1 | Kcef |
|
|
|
|
|
| جریان آسان اطلاعات و ارتباطات |
|
10 | C2 | kcda |
|
|
|
|
|
|
| تحلیل داده‌ها |
11 | C3 | Kcid |
|
|
|
|
|
| داده‌های محیط داخلی |
|
12 | C4 | kced |
| داده‌های محیط بیرونی |
|
|
|
|
|
|
13 | D1 | Clatin |
|
|
|
|
| نگرش سازمان به مشارکت |
|
|
14 | D2 | cleeci |
|
|
|
| بهبود مستمر آموزش کارکنان |
|
|
|
15 | D3 | Clpatc |
|
|
|
|
| نگرش مثبت به تغییرات، ایده‌ها |
|
|
16 | E1 | Rmsin |
|
|
|
|
| حمایت مدیران از نواوری |
|
|
17 | E2 | ratcbg | توانایی تغییر اهداف کسب و کار |
|
|
|
|
|
|
|
18 | E3 | ratei | توانایی پاسخ به مسائل محیطی |
|
|
|
|
|
|
|
19 | E4 | Ratrcw |
| توانایی پاسخ به خواسته مشتریان |
|
|
|
|
|
|
گام ششم: ترسیم مدل
شکل 1- ترسیم مدل
شکل 2- تجزیه‌وتحلیل قدرت نفوذ و میزان وابستگی نمودار MicMac
9- نتیجه‌گیری و پیشنهادها
برای انجام این پژوهش که با هدف واکاوی عوامل موفقیت شتاب‌دهنده‌های استارتاپ‌های حوزه دیجیتال در دوران پساکرونا انجام شد، ۳ سؤال مبتنی بر ادبیات پژوهش و نظرات خبرگان تدوین گردید. سپس با استفاده از روش تحلیل تم و مبانی نظری و تجربی پژوهش؛ 7 تم اصلی و 34 تم فرعی برای بعد چابکی سازمان ارائه گردید. پس از آن تم‌ها در قالب پرسشنامه‌هایی بین خبرگان توزیع شد. با نظر و اجماع خبرگان در 19 تم در دودسته تم اصلی تأثیرگذار و تأثیرپذیر در راستای آن تدوین شدند. سپس با رویکرد ساختاری تفسیری تجزیه‌وتحلیل شدند.
ابتدا نوزده متغیر استخراج‌شده از مبانی نظري و پژوهش‌هاي پیشین به‌وسیله پرسش‌نامه شماره یک براي بومی‌کردن مورد‌نظرخواهی خبرگان قرار گرفت. متغیرها در پنج محور انعطافپذیري، تغییر، قابلیت دانش، فرهنگ و پاسخگویی مورد تأیید قرار گرفت. سپس با استفاده از پرسش‌نامه قدرت نفوذ و وابستگی آنها بررسی شد. همان‌طور که پیشتر ISM شماره دو و تکنیک گفته شد این تکنیک براي بررسی ارتباطات درونی متغیرها و سطح‌بندي آنها مناسب می‌باشد.
با بررسی نتایج مشخص می‌شود که عامل توانایی پاسخ به مسایل محیطی و توانایی تغییر اهداف کسب و کار در بالاترین سطح قرار می‌گیرند به عبارتی همه متغیرها روي آنها تأثیر می‌گذارند و این عوامل به نوعی نتیجه و خروجی سازمان محسوب می‌شوند؛ که اهمیت این عوامل در تحقیقات مشهود می‌باشد.
انعطافپذیري ساختار سازمانی و تحلیل داده‌ها در سطح اول قرار می‌گیرند به عبارتی تأثیرگذارترین عوامل محسوب می‌شوند و روي کلیه متغیرها تأثیر دارند به همین دلیل به آنها منبع هم گفته می‌شود و این نظر با پژوهش [9] که این عوامل را جزء جدایی‌ناپذیر استارتآپها می‌دانند، همخوانی دارد.
این نتیجه با تجزیه‌وتحلیل پژوهش [12] همخوانی دارد که در آن لزوم سازگاري با مشتریان، معرفی محصولات جدید و تغییرات در طراحی به‌عنوان مهم‌ترین عوامل رتبه‌بندي شدند و تغییرات سازمانی کمترین اهمیت را داشتند. پژوهش [14] عوامل سرعت، انعطافپذیري و نوآوري را مهم‌ترین عناصر موفقیت استارتآپها؛ حمایت مدیریت ارشد و بررسی ساختار سازمانی را از عوامل اصلی موفقیت استارتآپها می‌دانند. ضمن اینکه متغیرهاي ابعاد انعطافپذیري، تغییر، مطابقت داشته و فرهنگ و پاسخگویی با نتایج پژوهش [15] مطابقت داشته و متغیرهاي عامل قابلیت دانش مطابق با پژوهش‌های [16]، [9]، [15] می‌باشد. در نهایت اینکه عوامل توانایی پاسخ به مسایل محیطی و توانایی تغییر اهداف کسب و کار داراي بیشترین وابستگی و عوامل انعطافپذیري ساختار سازمانی و تحلیل داده‌ها داراي بیشترین قدرت نفوذ می‌باشند.
10- مراجع
1- Statements of the Leader of the Revolution in a visual connection with production collections. May 2020. (In Persian)
2- Dr. Ismail Ghaderifar, Report of the Economic Commission of the Parliament, 1399. (In Persian)
3- Kuckertz, A. Brändle, L. Gaudig, A, Hinderer, S, Reyes, C. A. M, Prochotta, A, ... & Berger, E. S. Startups in times of crisis–A rapid response to the COVID-19 pandemic. Journal of Business Venturing Insights, 13, e00169, 2020.
4- Thuriaux-Alemán, B, Salisbury, S. and Dutto, P. R. “R&D Investment Trends and the Rise of NOCs”. Journal of Petroleum Technology, 62(10): pp. 30–32, 2010.
5- Moradi, Sh, Naderi, N, Del Angizan Sohrab, A Study of the Development Process of FinTech Startups in Iran- Entrepreneurship Development. (47), 121-140, 2020. (In Persian)
6- Shahrabi, B, Modeling the Factors Affecting the Financing of Start-ups (Start-up Businesses) with Demetel Technique- Quarterly Journal of Financial Management Strategy, (25) 61-89, 2019. (In Persian)
7- Khashei, V, Asadi, R., Designing a Strategic Control Model in Internet Startups- Quarterly Journal of Strategic Management Studies. (10)125-139, 2019. (In Persian)
8- Nadafi R, Ahmadvand M, Identifying and prioritizing the drivers of start-up business development (start-ups) using Q methodology - Entrepreneurship Development Quarterly. 517-534, 2017. (In Persian)
9- Giones, F, Brem, A, Pollack, J. M, Michaelis, T. L, Klyver, K, & Brinckmann, J. Revising entrepreneurial action in response toexogenous shocks: Considering the COVID-19 pandemic. Journal of Business Venturing Insights, 14, e00186, 2020.
10- Perrons, R. K. and Donnelly, J. “Who Drives E&P Innovation? Journal of Petroleum Technology, 64(12), pp. 62–72, 2012.
11- Werth, O, Rodriguez, D, Nowatschin, J. "Challenges of the Financial Industry An Analysis of Critical Success Factors for FinTechs". Twenty-fifth Americas Conference on Information Systems, Cancun in Mexico, 2019.
12- Lee, I, & Shin, Y. J. Fintech: Ecosystem, business models, investment decisions, and challenges. Business Horizons, 61(1), 35-46, 2018.
13- Braun, V. & Clarke, V. Using Thematic Analysis in Psychology. Qualitative Research in Psychology, 3 (2): 77-101. (2006).
14- Duperrin, Jean-Claude, and Michel Godet. Méthode de hiérarchisation des éléments d'un système: essai de prospective du système de l'énergie nucléaire dans son contexte sociétal. Diss. Centre national de l'entrepreneuriat (CNE); CEA, 1973.
15- Sedlacek, P, & Sterk, V. Startups and employment following the COVID-19 pandemic: A calculator, 2020.
16- Andreas Kuckertz leif Brandle Anja Gaudig Sebastian Hinderer Carlos Arturo Morales Reyes Alicia Prochotta Kathrin Steinbrink Elisabeth S.C. Berger. Startups in times of crisis – A rapid response to the covid-19 Pandemic Journal OF Business Venturing Lnsights 169:1-40, 2020.